مختصري درباره شوقي ضيف و اين كتاب
دكتر شوقي ضيف به سال ۱۹۱۰ در دمياط مصر به دنيا آمد و در مدارس ديني زادگاه خويش با علوم ادبي و اسلامي آشنا شد. او به سال ۱۹۳۵ از دانشكده ادبيات دانشگاه قاهره در مقطع ليسانس فارغ التحصيل شد. در سال ۱۹۳۹.م از پايان نامه فوق ليسانس خويش با موضوع نقد ادبي در كتاب اغاني ابوالفرج اصفهاني دفاع كرد و در سال ۱۹۴۲.م دكتري خويش را با دفاع از پايان نامه اي تحت نام «الفن و مذاهبه في الشعر» با راهنمايي دكتر طه حسين دريافت كرد. او از همان سالها به تدريس پرداخت و پس از طي مدارج دانشگاهي، در سال ۱۹۵۶.م به استادي رسيد. ضيف به سال ۱۹۷۶ به عضويت مجمع اللغه العربيه كه كار فرهنگستان زبان عربي را انجام مي دهد انتخاب شد و از سال ۱۹۹۲.م رياست اين مجمع علمي معتبر را برعهده داشت. وي در دهم مارس ۲۰۰۵.م در نود و پنجمين سال از زندگاني خويش دنيا را در حالي وداع گفت كه حدود پنجاه اثر جدي در حوزه هاي مختلف از تاريخ ادبيات گرفته تا مباحث گوناگون نقد ادبي و بلاغت و دستور زبان و تحقيق و تصحيح متون و فرهنگ عامه و… به نگارش درآورده بود.
آخرين اثر تحقيقي اين استاد مصري كه به فارسي برگردان شده، كتابي است به نام «تاريخ و تطور و علوم بلاغت» ترجمه اي از كتاب «البلاغه، تطور و تاريخ» كه از بهترين و مهمترين منابع در زمينه بلاغت است.
اين كتاب، جدي ترين و گسترده ترين پژوهشي است كه در حوزه پيشينه دانش بلاغت در دنياي اسلام صورت گرفته است. از آنجا كه متون فارسي بلاغت، عميقاً از متون عربي تاثير پذيرفته اند، اين كتاب در بلاغت فارسي بسيار مهم و كارآمد خواهد بود. در ضمن به كمك اين اثر مي توان سير پيدايش يك نظريه يا يك انديشه بلاغي را از آغاز تا پايان بدون سرگرداني در لابه لاي متون و حواشي كتابهاي دشوار عربي، دنبال كرد. در ادامه دیدگاههای دکتر محمود فتوحی و دکتر فیروز حریرچی را در باره این کتاب از نظر می گذرانیم:
دكتر شوقي ضيف به سال ۱۹۱۰ در دمياط مصر به دنيا آمد و در مدارس ديني زادگاه خويش با علوم ادبي و اسلامي آشنا شد. او به سال ۱۹۳۵ از دانشكده ادبيات دانشگاه قاهره در مقطع ليسانس فارغ التحصيل شد. در سال ۱۹۳۹.م از پايان نامه فوق ليسانس خويش با موضوع نقد ادبي در كتاب اغاني ابوالفرج اصفهاني دفاع كرد و در سال ۱۹۴۲.م دكتري خويش را با دفاع از پايان نامه اي تحت نام «الفن و مذاهبه في الشعر» با راهنمايي دكتر طه حسين دريافت كرد. او از همان سالها به تدريس پرداخت و پس از طي مدارج دانشگاهي، در سال ۱۹۵۶.م به استادي رسيد. ضيف به سال ۱۹۷۶ به عضويت مجمع اللغه العربيه كه كار فرهنگستان زبان عربي را انجام مي دهد انتخاب شد و از سال ۱۹۹۲.م رياست اين مجمع علمي معتبر را برعهده داشت. وي در دهم مارس ۲۰۰۵.م در نود و پنجمين سال از زندگاني خويش دنيا را در حالي وداع گفت كه حدود پنجاه اثر جدي در حوزه هاي مختلف از تاريخ ادبيات گرفته تا مباحث گوناگون نقد ادبي و بلاغت و دستور زبان و تحقيق و تصحيح متون و فرهنگ عامه و… به نگارش درآورده بود.آخرين اثر تحقيقي اين استاد مصري كه به فارسي برگردان شده، كتابي است به نام «تاريخ و تطور و علوم بلاغت» ترجمه اي از كتاب «البلاغه، تطور و تاريخ» كه از بهترين و مهمترين منابع در زمينه بلاغت است.
اين كتاب، جدي ترين و گسترده ترين پژوهشي است كه در حوزه پيشينه دانش بلاغت در دنياي اسلام صورت گرفته است. از آنجا كه متون فارسي بلاغت، عميقاً از متون عربي تاثير پذيرفته اند، اين كتاب در بلاغت فارسي بسيار مهم و كارآمد خواهد بود. در ضمن به كمك اين اثر مي توان سير پيدايش يك نظريه يا يك انديشه بلاغي را از آغاز تا پايان بدون سرگرداني در لابه لاي متون و حواشي كتابهاي دشوار عربي، دنبال كرد. در ادامه دیدگاههای دکتر محمود فتوحی و دکتر فیروز حریرچی را در باره این کتاب از نظر می گذرانیم:
علاوه بر اين، كتاب شامل نظريات بلاغت نگاران بزرگ ديار ما، به ويژه كساني چون عبدالقاهر جرجاني و زمخشري و فخر رازي است. ( از مقدمه مترجم بر كتاب)
دائرة المعارفي در علوم بلاغت
دكتر محمود فتوحي
كتاب تاريخ و تطور علوم بلاغت نوشته دكتر شوقي ضيف از برجسته ترين كتابهاي تحليلي درباره تاريخ بلاغت و سير تحول آن است. آقاي دكتر محمدرضا تركي در سال ۱۳۸۳ اين كتاب ارزنده را به زبان فارسي ترجمه و توسط انتشارات سمت منتشر كردند. گرچه حدود چهار دهه از انتشار چاپ نخست كتاب (۱۹۶۵ ميلادي) به زبان عربي مي گذرد اما همچنان ارزش والاي خود را حفظ كرده است و در اين مدت كشورهاي عربي از اين كتاب خوب استقبال كرده اند.
دكتر شوقي ضيف اديب برجسته و تواناي معاصر مصري با احاطه و اشراف بي مانندي، تمام متون بلاغي اسلامي را از عصر جاهلي با دقت و باريك بيني بررسي و نقد و تحليل كرده است. كتابهايي از اين نوع كه بتواند سير تاريخي يك علم را به روشني و دقت ارزيابي و تحليل كند، كم يافت مي شود، شايد كتاب عبدالرحمن بدوي انديشمند و محقق بزرگ عرب در تاريخ علم كلام به نام مذاهب الاسلاميين را بتوان از اين نوع دانست.
در زبان عربي كتابهاي متعددي در تاريخ علوم بلاغي نوشته اند اما هيچكدام پايگاه و جايگاه كتاب دكتر شوقي ضيف را نيافتند. اين كتاب در چهار فصل و يك خاتمه تنظيم شده است. نام فصلها به خوبي سير تاريخ بلاغت را توصيف مي كند، آثار و آراي مهم دانشمندان برجسته بلاغت را موشكافانه بررسي كرده، نكات برجسته و مهم آنها را مطرح كرده، با هم تطبيق داده و در يك كلام كتابي ساخته كه هم تاريخ بلاغت سنتي است و هم نقد بلاغت اسلامي. اخذ و اقتباسها، تاثير و تاثرهاي علماي بلاغت را به خوبي نشان داده است. سطر سطر كتاب حاوي اطلاعات دقيق و مفيد است كه نمي توان به راحتي از آن گذشت.
در فصل سوم كه «درخشش تحقيقات بلاغي» نام دارد فقط آراي دو دانشمند بلاغي بزرگ ايراني عبدالقاهر جرجاني (متوفي ۴۷۱ق) و محمودبن عمر زمخشري خوارزمي (۴۶۷ _ ۵۳۸ق) آمده است. كتاب به روشني سهم عظيم ايرانيان را در تاريخ بلاغت اسلامي نشان مي دهد.
دكتر شوقي ضيف با صراحت و جرأت تمام بلاغت بعد از قرن هفتم را جرياني بيهوده و فاقد خلاقيت معرفي كرده و بلاغت مدرسي را گرفتار طبقه بندي ها و جمود و تعقيد و پيچيدگي مدرسه اي توصيف مي كند. خاتمه كتاب، بلاغت اسلامي را با بلاغت غربي مقايسه كرده و كاستيهاي بلاغت عربي را خاطر نشان كرده است.
ترجمه اي كه امروز آقاي دكتر تركي از اين كتاب در دسترس علاقه مندان بلاغت قرار دادند از شيوايي و رسايي خاصي برخوردار است و در ميان ترجمه هاي امروزي به ندرت مي توان نمونه اش را يافت. از سويي اشراف مترجم بر دانش بلاغت موجب شده تا مطالب خيلي روشن و مناسب با ذهن فارسي زبانان به رشته تحرير درآيد. توضيحات مترجم در حواشي نيز بر مقبوليت متن مي افزايد. جالب آن كه مترجم كه از ذوق شاعرانه برخوردار است، برخي اشعار عربي را در قالب نظمي زيبا و روان به فارسي برگردانده است.
اين ترجمه راه را بر مشتاقان علم بلاغت اسلامي كه با زبان عربي آشنايي ندارند، مي گشايد تا با حجم وسيعي از مباحث بلاغي آشنا شوند. از طرفي وجود همه آن مباحث در يك مجلد بر اساس ترتيب تاريخي و روشمند، اين كتاب را به يك دايره المعارف بلاغت بدل كرده است. به خصوص فهرست هاي دقيق و گويايي كه آقاي تركي براي اشخاص و موضوعات بلاغي در پايان كتاب تنظيم كرده اند، استفاده از كتاب را بسيار آسان كرده.
خواندن اين كتاب براي استادان و دانشجويان درس بلاغت در رشته هاي ادبيات فارسي و عربي بسيار سودمند است و بينشي روشن و دقيق در علم بلاغت به آنها مي بخشد.
دكتر محمود فتوحي
كتاب تاريخ و تطور علوم بلاغت نوشته دكتر شوقي ضيف از برجسته ترين كتابهاي تحليلي درباره تاريخ بلاغت و سير تحول آن است. آقاي دكتر محمدرضا تركي در سال ۱۳۸۳ اين كتاب ارزنده را به زبان فارسي ترجمه و توسط انتشارات سمت منتشر كردند. گرچه حدود چهار دهه از انتشار چاپ نخست كتاب (۱۹۶۵ ميلادي) به زبان عربي مي گذرد اما همچنان ارزش والاي خود را حفظ كرده است و در اين مدت كشورهاي عربي از اين كتاب خوب استقبال كرده اند.
دكتر شوقي ضيف اديب برجسته و تواناي معاصر مصري با احاطه و اشراف بي مانندي، تمام متون بلاغي اسلامي را از عصر جاهلي با دقت و باريك بيني بررسي و نقد و تحليل كرده است. كتابهايي از اين نوع كه بتواند سير تاريخي يك علم را به روشني و دقت ارزيابي و تحليل كند، كم يافت مي شود، شايد كتاب عبدالرحمن بدوي انديشمند و محقق بزرگ عرب در تاريخ علم كلام به نام مذاهب الاسلاميين را بتوان از اين نوع دانست.
در زبان عربي كتابهاي متعددي در تاريخ علوم بلاغي نوشته اند اما هيچكدام پايگاه و جايگاه كتاب دكتر شوقي ضيف را نيافتند. اين كتاب در چهار فصل و يك خاتمه تنظيم شده است. نام فصلها به خوبي سير تاريخ بلاغت را توصيف مي كند، آثار و آراي مهم دانشمندان برجسته بلاغت را موشكافانه بررسي كرده، نكات برجسته و مهم آنها را مطرح كرده، با هم تطبيق داده و در يك كلام كتابي ساخته كه هم تاريخ بلاغت سنتي است و هم نقد بلاغت اسلامي. اخذ و اقتباسها، تاثير و تاثرهاي علماي بلاغت را به خوبي نشان داده است. سطر سطر كتاب حاوي اطلاعات دقيق و مفيد است كه نمي توان به راحتي از آن گذشت.
در فصل سوم كه «درخشش تحقيقات بلاغي» نام دارد فقط آراي دو دانشمند بلاغي بزرگ ايراني عبدالقاهر جرجاني (متوفي ۴۷۱ق) و محمودبن عمر زمخشري خوارزمي (۴۶۷ _ ۵۳۸ق) آمده است. كتاب به روشني سهم عظيم ايرانيان را در تاريخ بلاغت اسلامي نشان مي دهد.
دكتر شوقي ضيف با صراحت و جرأت تمام بلاغت بعد از قرن هفتم را جرياني بيهوده و فاقد خلاقيت معرفي كرده و بلاغت مدرسي را گرفتار طبقه بندي ها و جمود و تعقيد و پيچيدگي مدرسه اي توصيف مي كند. خاتمه كتاب، بلاغت اسلامي را با بلاغت غربي مقايسه كرده و كاستيهاي بلاغت عربي را خاطر نشان كرده است.
ترجمه اي كه امروز آقاي دكتر تركي از اين كتاب در دسترس علاقه مندان بلاغت قرار دادند از شيوايي و رسايي خاصي برخوردار است و در ميان ترجمه هاي امروزي به ندرت مي توان نمونه اش را يافت. از سويي اشراف مترجم بر دانش بلاغت موجب شده تا مطالب خيلي روشن و مناسب با ذهن فارسي زبانان به رشته تحرير درآيد. توضيحات مترجم در حواشي نيز بر مقبوليت متن مي افزايد. جالب آن كه مترجم كه از ذوق شاعرانه برخوردار است، برخي اشعار عربي را در قالب نظمي زيبا و روان به فارسي برگردانده است.
اين ترجمه راه را بر مشتاقان علم بلاغت اسلامي كه با زبان عربي آشنايي ندارند، مي گشايد تا با حجم وسيعي از مباحث بلاغي آشنا شوند. از طرفي وجود همه آن مباحث در يك مجلد بر اساس ترتيب تاريخي و روشمند، اين كتاب را به يك دايره المعارف بلاغت بدل كرده است. به خصوص فهرست هاي دقيق و گويايي كه آقاي تركي براي اشخاص و موضوعات بلاغي در پايان كتاب تنظيم كرده اند، استفاده از كتاب را بسيار آسان كرده.
خواندن اين كتاب براي استادان و دانشجويان درس بلاغت در رشته هاي ادبيات فارسي و عربي بسيار سودمند است و بينشي روشن و دقيق در علم بلاغت به آنها مي بخشد.
پر شدن خلأ در مطالعات بلاغت
دكتر فيروز حريرچي
كتاب «تاريخ و تطور علوم بلاغت» از دكتر شوقي ضيف، كتابي علمي و در سطح بسيار عالي است. چرا كه آراء و نظريات تازه دكتر شوقي ضيف، در باب بلاغت عربي، يا به عبارت بهتر «بلاغت اسلامي» در آن بيان شده است.
با وجود گذشت حدود چهل دهه از تأليف اين كتاب، ترجمه فارسي از آن وجود نداشت تا دانشمندان و استادان و دانشجويان فارسي زبان، در مسائل بلاغي به آن مراجعه كنند. اما آقاي دكتر محمدرضا تركي، با درك درست اين نياز، به ترجمه آن اقدام كردند.بخشي از اين كتاب، پايان نامه كارشناسي ارشد ايشان بوده است كه زير نظر من ترجمه آن صورت گرفت. سپس آقاي دكتر تركي، متن كامل كتاب را ترجمه و به چاپ رساندند. ايشان به زبان عربي بسيار مسلط بوده و كتاب را به بهترين شكل، ترجمه كرده اند. اشعار و عبارات پيچيده اي كه در اين كتاب بوده است بسيار خوب و روان و شيوا، ترجمه شده است و من معتقدم اگر قرار است كار دقيق علمي در ايران صورت گيرد، كار آقاي دكتر تركي مي تواند الگوي مناسبي باشد. چرا كه ايشان عربي را بسيار خوب آموخته اند و در ترجمه اين كتاب به كار گرفته اند.
براي تاييد اين حرف كه آقاي دكتر تركي، با دقت و نكته بيني اين كتاب را ترجمه كرده اند، مي توان به اين نكته اشاره كرد كه همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده است هر كجا كه پسوند «عربي» در ادامه كلماتي مانند بلاغت و فرهنگ و… آمده است،می توان آن را حذف و كلمه «اسلامي» را جايگزين آن نمود. اين كار كاملاً درست است. چرا كه عرب، پيش از اسلام بلاغت نداشته است. البته ايرانيان بلاغت داشته اند (همانطور كه جاحظ مي گويد كه ايرانيان قبل از اسلام بلاغت داشته اند). اگر چه بلاغت مدرن به صورت بلاغت بعد از اسلام نبوده است اما بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، بلاغت اسلامي نمايان شد. پس «بلاغت عربي» وجود ندارد. چرا كه اسلام است كه به خاطر نزول قرآن علم بلاغت را همانند علم صرف و نحو و تفسير قرآن و حديث و… رونق بخشيد و اگر مي بينيم دكتر شوقي ضيف دائم از كلماتي چون «بلاغت عربي و…» نام مي برد، از روي تعصب عربي ايشان است.
اما ترجمه اين كتاب به فارسي بسيار مورد نياز بوده است. همانطور كه مي دانيد علماي بلاغت ما مسائلي را در اين باب مطرح كردند. اما امروزه شيوه بلاغت، فرق كرده است. با پيشرفت بلاغت غربي و نو بودن موضوعات بلاغي نزد غربيان، اقتضا مي كند كه اين كتاب و نظير آن توسط دانشمندان و استادان ترجمه شود تا استادان زبان و ادبيات عربي و فارسي با نظريات نويني كه در باب بلاغت و زبان شناسي وجود دارد، آشنا شوند.
تهيه و تنظيم: سميه رشیدي( به نقل از همشهری۱/۴/۱۳۸۵)
دكتر فيروز حريرچي
كتاب «تاريخ و تطور علوم بلاغت» از دكتر شوقي ضيف، كتابي علمي و در سطح بسيار عالي است. چرا كه آراء و نظريات تازه دكتر شوقي ضيف، در باب بلاغت عربي، يا به عبارت بهتر «بلاغت اسلامي» در آن بيان شده است.
با وجود گذشت حدود چهل دهه از تأليف اين كتاب، ترجمه فارسي از آن وجود نداشت تا دانشمندان و استادان و دانشجويان فارسي زبان، در مسائل بلاغي به آن مراجعه كنند. اما آقاي دكتر محمدرضا تركي، با درك درست اين نياز، به ترجمه آن اقدام كردند.بخشي از اين كتاب، پايان نامه كارشناسي ارشد ايشان بوده است كه زير نظر من ترجمه آن صورت گرفت. سپس آقاي دكتر تركي، متن كامل كتاب را ترجمه و به چاپ رساندند. ايشان به زبان عربي بسيار مسلط بوده و كتاب را به بهترين شكل، ترجمه كرده اند. اشعار و عبارات پيچيده اي كه در اين كتاب بوده است بسيار خوب و روان و شيوا، ترجمه شده است و من معتقدم اگر قرار است كار دقيق علمي در ايران صورت گيرد، كار آقاي دكتر تركي مي تواند الگوي مناسبي باشد. چرا كه ايشان عربي را بسيار خوب آموخته اند و در ترجمه اين كتاب به كار گرفته اند.
براي تاييد اين حرف كه آقاي دكتر تركي، با دقت و نكته بيني اين كتاب را ترجمه كرده اند، مي توان به اين نكته اشاره كرد كه همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده است هر كجا كه پسوند «عربي» در ادامه كلماتي مانند بلاغت و فرهنگ و… آمده است،می توان آن را حذف و كلمه «اسلامي» را جايگزين آن نمود. اين كار كاملاً درست است. چرا كه عرب، پيش از اسلام بلاغت نداشته است. البته ايرانيان بلاغت داشته اند (همانطور كه جاحظ مي گويد كه ايرانيان قبل از اسلام بلاغت داشته اند). اگر چه بلاغت مدرن به صورت بلاغت بعد از اسلام نبوده است اما بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، بلاغت اسلامي نمايان شد. پس «بلاغت عربي» وجود ندارد. چرا كه اسلام است كه به خاطر نزول قرآن علم بلاغت را همانند علم صرف و نحو و تفسير قرآن و حديث و… رونق بخشيد و اگر مي بينيم دكتر شوقي ضيف دائم از كلماتي چون «بلاغت عربي و…» نام مي برد، از روي تعصب عربي ايشان است.
اما ترجمه اين كتاب به فارسي بسيار مورد نياز بوده است. همانطور كه مي دانيد علماي بلاغت ما مسائلي را در اين باب مطرح كردند. اما امروزه شيوه بلاغت، فرق كرده است. با پيشرفت بلاغت غربي و نو بودن موضوعات بلاغي نزد غربيان، اقتضا مي كند كه اين كتاب و نظير آن توسط دانشمندان و استادان ترجمه شود تا استادان زبان و ادبيات عربي و فارسي با نظريات نويني كه در باب بلاغت و زبان شناسي وجود دارد، آشنا شوند.
تهيه و تنظيم: سميه رشیدي( به نقل از همشهری۱/۴/۱۳۸۵)