گرچه هر دو بر سر یک بازی اند
لیک با هم مروزی و رازی اند

شارحان کتاب شریف مثنوی در توضیح این بیت و یکی دو بیت دیگر با این مضمون، اشارات سربسته و مبهمی دارند. دهخدا در لغت نامه این نکته را یادآور می شود که “از مروزی و رازی مخالف و عدو اراده شود” و سپس به ابیاتی از شاعران دیگر در همین زمینه استناد می کند. دهخدا در امثال و حکم نیز به ضرب المثل هایی از این دست اشاره دارد که “مروزی را چه کار با رازی” و …بی آنکه توضیح دهند این مروزی و رازی چه کسانی بوده اند و علت اختلاف آنها چه بوده است!

با مرور آثار سخنوران پارسی گوی از سپیده دم شعر فارسی تا قرنها بعد اشارات فراوانی را به این مضمون می یابیم.رودکی سروده است:

در سفر افتند به هم ای عزیز
مروزی و رازی و رومی و کرد

خانه خود باز رود هر کسی
اطلس کی باشد همتای بُرد

این رباعی از نزهة المجالس(قرن ششم) در این زمینه گویاست:

بردار ز رخ پرده طنازی را
پیش آر مساعدی و دمسازی را

امروز تو را به کام دل یافته ام
کی بیند یار  مروزی رازی را؟!

در شمار دیگری از ابیات به جای مروزی(اهل مرو) و رازی(اهل ری) تعبیر خراسانی و عراقی آمده است که گویاتر است. از جمله در هفت پیکر می خوانیم:

کردمش لابه های پنهانی
من عراقی و او خراسانی

واقعیت آن است که وضعیت جغرافیایی ایران آن را به طور طبیعی به دو اقلیم و قلمرو  عمده خراسان و عراق تقسیم کرده است و مردم این سرزمین در گذشته های دور به واسطه این مختصات و موانع طبیعی کمتر از یکدیگر باخبر بوده اند و در شرایط فرهنگی متفاوتی می زیسته اند.به دلایل فراوان تاریخی گویش و مذهب و موسیقی و نحوه پوشش و معماری و تغذیه مردمان این دو ناحیه تفاوتهای فراوانی داشته که باعث می شده در هنگام برخورد در نگاه یکدیگر بیگانه جلوه کنند و زبان یکدیگر را نفهمند.

مردم خراسان در آغاز به لهجه ای سخن می گفتند که پس از تکامل یافتن، به دلایل فرهنگی و سیاسی به  زبان رسمی فارسی دری تبدیل شد و شعر فارسی را به وجود آورد ، اما مردم عراق در آن روزگار تا قرنها بعد به گویش فهلوی سخن می گفتند . کم کمک از اوایل قرن دهم بود که گویش فهلوی از شهرهای عراق رخت بر بست.از میان قالبهای شعر فارسی رباعی به مردم خراسان و دو بیتی (فهلویات )به عراقیان تعلق داشت.تفاوت سبک های عمده عراقی و خراسانی یادگار همین دو فرهنگ عراقی و خراسانی و تمایز روحیات این دو طایفه است.ناصر خسرو در سفرنامه از قطران نام شاعری در تبریز خبر می دهد که شعر نیکو می گفت ، اما فارسی [دری] نمی دانست. قطران از نخستین شاعران عراقی است که برای ممدوحان خویش که می خواستند از دربارهای خراسان عقب نمانند ، به دری  و به شیوه خراسانیان قصیده می گفت.او خود مدعی است که در ِ شعر دری را بر شاعران نواحی عراق گشوده است:

گر مرا بر شعرگویان جهان رشک آمدی
من در  ِ شعر دری بر شاعران نگشودمی

از لحاظ دینی هم، بویژه در روزگار آل بویه، عراق و ری قلمرو آیین تشیع و خراسان عرصه مذهب سنت و جماعت بود و بر اساس کتاب سیاست نامه حکومتهای ترک برای ایجاد جدایی در میان مردم این دو ناحیه از این موضوع سوء استفاده هایی می کرده اند.از حوالی قرن سوم که سربازان حکومت سامانی برای نخستین بار ری را تسخیر کردند ، اختلاط خراسانیان و عراقیان آغاز شد و  چندی بعد با تصرف این شهر به دست سلطان محمود این داد و ستد فرهنگی شدت گرفت. ملک الشعرای بهار از این فتح در سبک شناسی خویش با عنوان “اختلاط خراسانیان و عراقیان” یاد کرده است.خاطره این اختلاف فرهنگی تا همین اواخر هم ادامه داشت تا جایی که قاسم غنی در خاطراتش می نویسد:” …با آن سرعتی که حرف می زد ، طوری بود که ما سبزواریها هم نمی فهمیدیم، تا چه رسد به عراقیها! “

                                                                ***

اینک قرنهاست که از آن جدایی و دوری در میان خراسانیان و عراقیان تنها خاطره ای مبهم در کتابهای قدیمی برجای مانده و کار به جایی رسیده که حتی بسیاری از استادان زبان و ادب فارسی از مفهوم این بیت مولوی :” …لیک با هم مروزی و رازی اند” تصوری روشن ندارند! این وحدت و همدلی به برکت عوامل مهمی چون زبان و ادبیات فاخر فارسی و آیین اهل بیت(تشیع) صورت پذیرفته است.

امیدواریم این عوامل همبستگی و همدلی- به رغم بددلیها و دشمنیهای بدخواهان- پیوسته در میان ما پایدار باشند .

چهل سالگی در فرهنگ و سنت ما سن متفاوتی بوده است.در این سن نگاه جامعه به مردان عوض می شده و آنان را به جمع پختگان و کامل مردان می پذیرفته اند. البته در شرایط امروز اوضاع کمی تا قسمتی فرق کرده و ممکن است ورود به دهه چهارم عمر با نوعی دلخوری همراه باشد. جدا از خانمها که گفته می شود نسبت به اوج گرفتن منحنی سنشان حساس اند ، مردان نیز گاهی با این پدیده به سادگی کنار نمی آیند. آنها در این برهه یا احساس کمال و پختگی می کنند و طریق عقل در پیش می گیرند یا یکباره به این صرافت می افتند که ” ای دل شباب رفت و نچیدی گلی ز عیش…”آن وقت ممکن است به سبکسریهایی رو بیاورند که در اصطلاح عامه بدان “چلچلی کردن ” می گویند! البته تجربه ثابت کرده که این تخته گاز رفتنها چندان دوامی ندارد و اغلب  دیر یا زود به این نتیجه می رسند که باید از این اعمال مذبوحانه! دست بردارند و خلعت شیب را چو تشریف شباب آلوده نسازند!

به عقیده حکمای پیشین، از جمله ملاصدرا ، نفس آدمی از نخستین مراحل ، یعنی از مرحله جنینی که نبات بالفعل و حیوان بالقوه است ،مراحلی را طی می کند تا به بلوغ معنوی می رسد و این مرحله غالبا در حدود چهل سالگی اتفاق می افتد. بسیاری از مفسران در ذیل آیه ” حتی اذا بلغ اشدّه و بلغ اربعین سنة”[احقاف:۱۵] به این نکته اشاره کرده اند.پیامبر اسلام (ص) و غالب انبیاء در همین سن به پیامبری مبعوث شده اند. در روایات اسلامی  گاه با چنین مضمونی بر می خوریم : ” آن که قدم به چهل سالگی نهد و عصا در دست نگیرد ، خدا را عصیان کرده است” که اهل دل آن را به عصای احتیاط و متانت تعبیر می کنند نه عصای معمولی!سعدی در رسائل فارسی خویش روایتی بدین مضمون آورده است:

” هر آن کس که در این سرای فتور و متاع غرور که تو او را دنیا می خوانی، سال او به چهل برسد و خیر او بر شرّ او غالب نگردد و طاعت او بر معصیت راجح نیاید ، او را بگوی که رخت برگیر و جانب دوزخ گیر!”

جالب است بدانیم  چهل سالگی و سالهای نزدیک به آن سن اوج گیری خلاقیت هنری است و بسیاری از نویسندگان بهترین آثارشان را در محدوده همین سالها آفریده اند .به عنوان مثال تولستوی جنگ و صلح را در چهل سالگی منتشر کرده و مارکز صدسال تنهایی را در سی و هفت سالگی نوشته است و کافکا وقتی در می گذشت چهل و یک سال داشت.

سخنوران ادب فارسی نیز بارها از چهل سالگی به عنوان سن کمال یاد کرده اند. ناصر خسرو ، چنان که در مقدمه سفرنامه آمده ، در پی خوابی که در چهل سالگی می بیند، با خود می گوید:” از خواب دوشین بیدار شدم، اکنون باید که از خواب چهل ساله نیز بیدار شوم.”و بدین ترتیب سفری هفت ساله را آغاز می کند.او در دیوان خویش آورده است:

بنگر که کجا می روی ای رفته چهل سال
چون آب سوی جوی ز بالا سوی محشر

فردوسی سن چهل را طلایه دار پیری می شمارد:

چو سن جوان برکشد تا چهل
غم روز مرگ اند آید به دل

حکیم گنجه وقتی در آستانه چهل سالگی مخزن الاسرار را می سرود منتظر نقد چهل سالگی بود تا با وجود آن نزاع طبیعت و عقل را در وجود خود پایان یافته ببیند:

طبع که با عقل به دلالگی ست
منتظر نقد چهل سالگی ست

تا به چهل سال که بالغ شود
نقد سفرهاش مبالغ شود

یار کنون بایدت افسون مخوان
درس چهل سالگی اکنون مخوان

گفته اند که مولوی  تا سن چهل و تا پیش از دیدار با شمس شعری نسروده بود و مجموعه حدود هفتاد هزار بیتی دیوان کبیر و مثنوی حاصل سالهای پس از چهل اوست. این حکیم عارف در دفتر سوم مثنوی مراحل تکامل انسان را تا چهل سالگی  به شیوه اهل حکمت شرح داده و در بخشی  از همین دفتر آورده است:

آدمی را اندک اندک آن همام
تا چهل سالش کند مرد تمام

سعدی در بوستان چهل سالگان را از دست و پا زدن بیهوده منع کرده است:

اگر در جوانی زدی دست و پای
در ایام پیری بهش باش و رای

چو دوران عمر از چهل درگذشت
مزن دست و پا کابت از سر گذشت

نشاط از من آن گه رمیدن گرفت
که شامم سپیده دمیدن گرفت

بباید هوس کردن از سر به در
که دور هوسبازی آمد به سر!

اما حافظ پس از چهل سال هنوز نگران گردش چشم نگار بوده است :

علم و فضلی که به چل سال دلم جمع آورد
ترسم آن نرگس مستانه به یغما ببرد!

نکته آخر اینکه در تاجیکستان و برخی نقاط دیگر به سبب آنچه گذشت ، چهل سالگی را جشن می گیرند که اقدام بسیار زیبا و با مفهومی است.

تا هست، کسی از او نمی گیرد دست
انگار نه انگار که مرگی هم هست

چون رفت ، برای مرده اش می میرند!
نفرین به چنین جماعت مرده پرست!!

***

وقتی که به خاک تیره شان می سپرید
از شهوت بی نهایت مرگ پُرید

آخر چه ز جان مردگان می خواهید
ای مرده دلان مگر شما لاشخورید؟!

از زمان فوت صابري از هرگونه صحبتي درباره او پرهيز كرده‌ايد. دليل اين سكوت چيست؟
دليل سكوتم اين است كه بيشتر مسافرت بودم و كسي به من دسترسي نداشت. من يزد بودم كه خبر فوت صابري را شنيدم. آنجا مي‌خواستند از من مخفي كنند اما خبر لو رفت. من در عرض يك هفته دو دوست عزيز را از دست دادم در آن هفته نحس من شنبه براي صابري و پنجشنبه براي حسين منزوي به بهشت زهرا رفتم. هر دو از دوستان قديم من بودند. با منزوي چهل سال سابقه دوستي داشتم و با صابري هم سي و هفت، هشت سال. درواقع 40 سال خاطره و دوستي را ما به خاك سپرديم. خيلي غم‌انگيز بود. درباره صابري هم من عقيده دارم كه پشت سر مرده نبايد حرف زد تا زنده هستند بايد درباره آنها صحبت كرد.

پشت سر شاملو يا پرويز شاپور كه زياد صحبت كرديد.
براي اينها هم اينقدر اين ور و آن ور كشاندنم كه نشد. هوشنگ حسامي مي‌گفت از يك جاهل كلاه مخملي پرسيدند، اكبرآقا شنيديم كارهاي خلاف مي‌كنيد. گفت كه والله از اصرار دوستان است. حالا ما هم همينطور هستيم. بعضي وقت‌ها اصرار دوستان باعث مي‌شود پرحرفي كنم و بعضي وقت‌ها هم سكوت. ولي در مجموع دوست ندارم پشت كسي كه رفته حرف بزنم. حالا از او تجليل كنم يا بدگويي. دوست دارم تا خودش زنده است اين كار را بكنم. حالا خوشحال هستم كه قبل از اينكه حسين منزوي از دنيا برود در مجله گوهران درباره او صحبت كردم. ياد لطيفه‌اي از ملانصرالدين افتادم. به ملانصرالدين خبر مي‌دهند كه آشنايي، پسرش فوت شده و مراسم ختمي براي او برپا كرده‌اند. ملانصرالدين راه مي‌افتد كه برود مسجد. ميان راه مي‌فهمد كه طرف، پسرش نمرده، خودش مرده. ملانصرالدين ديگر مسجد نمي‌رود و از همانجا برمي‌گردد. مي‌پرسند، چرا مسجد نمي‌روي؟ مي‌گويد كه مسجد مي‌خواستم بروم تا طرف خودش ببيند آمده‌ام. وقتي نيست براي چه چيزي بروم.
اين بهتر است تا آدم زنده است از او تعريف كنند كه لااقل خود او هم كيفي ببرد. حالا وقتي مرد و رفت تمام تعريف و تمجيدها چيزي نصيب او نمي‌كند. از شوخي كه بگذريم، وقتي آدم خبر درگذشت عزيزان را مي‌شنود از دل و دماغ مي‌افتد. درباره صابري هم هر سؤالي باشد در حد اطلاعاتم جواب مي‌دهم.
به خواندن ادامه دهید

در  سالهای  اخیر شاهد  موجی از توجه شاعران ، بویژه جوانها ، به ترانه و تصنیف سرایی  هستیم. این  گرایش ، با آنکه گاه انتقادهایی را بر انگیخته،اما در مجموع حرکتی مثبت است و می تواند بخش بیشتری از جامعه را به عنوان مخاطب به طرف ادبیات وشعر جذب کند. البته اما و اگرهایی هم در بین هست که باید در جای دیگری بدان پرداخت.آنچه در این یادداشت کوتاه در صدد بیان آن هستیم پیشینه این قبیل سروده ها در فرهنگ باستانی ایران است که به اختصار به آن اشاره می کنیم:

اگر از بعضی ادعاهای مبالغه آمیز بگذریم ،  آنچه در ایران پیش از اسلام رواج داشته علاوه بر سرودهای بومی و فولکلور که نمی توان آن را در رده ادبیات رسمی طبقه بندی کرد، انواع سرودهایی بوده که خنیاگران آن روزگار همراه با آواز و موسیقی اجرا می کرده اند. در آن دوران نه از قصیده و غزل خبری بوده و نه از قطعه و مثنوی و … فهلویات نیز سروده های آهنگینی با درونمایه محلی بوده اند که بعدها با اوزان عروضی تطبیق یافته اند. از روزگاران کهن  متونی چون گاهان (=گاتها) زرتشت نیز برجاست که مثل دیگر متون دینی دارای درونمایه شعری هستند ، اما آنها را نیز نمی توان شعر رسمی دانست ، چرا که متون آسمانی ، علی رغم نزدیکی به شعر و بهره بردن از ابزارهای شعری ، دارای منطق و بیان متفاوتی هستند. همچنین نباید از یاد برد که متون یادشده نیز همواره با آواز اجرا می شده اند و خود کلمه “گاه” (=گام) دارای مفهوم موسیقیایی است.

 اساسا گویا در زبان فارسی واژه ای که معادل دقیق کلمه ” شعر ” باشد وجود ندارد و واژه هایی چون “سرود” و “ترانه” و “بیت” – به فرض فارسی بودن واژه اخیر-  در اصل دارای مفهوم موسیقیایی هستند. واژه هایی چون “چامه” و “چکامه” نیز که بعد از اسلام در مورد غزل و قصیده به کار رفته اند ، علاوه بر اینکه معادلهای دقیقی به شمار نمی آیند از طنین موسیقایی برکنار نیستند.

قالبهای رایج فعلی در شعر فارسی، هنگامی در زبان ما پا گرفتند که ما با عروض و شعر عربی آشنا شدیم و  فارسی دری پس از گذشت بیش از دو قرن ، از حالت یک لهجه محلی بیرون آمد و با پذیرش تحولاتی چون اخذ وام واژه های عربی ، به  زبانی فرهنگ ساز و اندیشه پرور بدل شد و شاعرانی بزرگ چون رودکی و  فردوسی و … به آفرینش شعر در بستر آن پرداختند.

از آنچه به اختصار گذشت، نتیجه می گیریم که شعر کهن ایرانی چیزی از جنس ترانه و تصنیف بوده است.(البته واژه اخیر  در مفهوم ترانه سابقه چندانی ندارد.)و شاید بتوان ادعا کرد که آنچه با فرهنگ دیرینه ما همخونی و همخوانی بیشتری دارد همین نوع سروده و شعر است. نکته دیگری که به اختصار در اینجا  قابل طرح است ، این مورد است که ترانه و تصنیف امروز ما باید به جایگاهی بیندیشد که با پیشینه دیرینه سال و گرانقدر آن و فرهنگی که ملت ما در بستر آن بالیده است ، بیشترین تناسب را داشته باشد.