کتاب ارزشمند غلط ننویسیم از زمان انتشار (۱۳۶۶) تا کنون ، مورد توجه اهل فضل و بویژه اصحاب ویرایش قرار گرفته و تا به حال ضمن چاپهای متعدد ، نسخه های پرشماری – در حدود دهها هزار جلد – از آن به فروش رسیده است. غلط ننویسیم از همان آغاز با نقدهای متعددی روبه رو شد و شمار زیادی از زبان شناسان و ادیبان روزگار بر آن حاشیه و تعلیقه نوشتند.این کتاب ، اینک با گذشت نزدیک به دو دهه از انتشار آن ، همچنان یک اثر بالینی برای ویراستاران و نویسندگان به شمار می آید و هیچ ویراستاری نیست که از آن بی نیاز باشد.غلط ننویسیم، کمابیش یک متن آموزشی نیز محسوب می شود و کم نیستند استادانی که آن را به عنوان یک متن درسی به شاگردان خویش معرفی می کنند.
ویژگیهایی که به عرض رسید ، در کنار تحولاتی که در طی دو دهه در زبان فارسی رخ داده ، اقتضا می کند که مولف محترم ، جناب استاد ابوالحسن نجفی ، بار دیگر به چشم تامل در این اثر ارزشمند خویش بنگرند و چاپهای بعدی را با تجدید نظرهای تازه ای به بازار عرضه کنند. آنچه در پی می آید ، تاملاتی است در باب برخی از بخشهای کتاب که می تواند از جنس بلفضولیهای یک دانشجوی ساده ادبیات تلقی شود و هیچ نصیبی از صحت نداشته باشد.
آباد/آبادان: این دو واژه را همگون و دارای هویت دستوری یکسان دانسته اند و عقیده دارند که به عنوان صفت می توان آنها را ، چه در معنای حقیقی و چه به معنای مجازی ، به جای یکدیگر به کار برد.
* طبق قاعده بلاغی “کثرة المبانی تدلّ علی کثرة المعانی” واژه هایی که طولانی ترند ، معنا را با مبالغه بیشتری می رسانند. لذا “آبادان” دلالت بیشتری بر آبادی دارد و به عنوان مثال یک ده معمولی را می توان آباد خواند ولی به راحتی نمی توان آن را آبادان گفت.
آبدیده/ آبداده: معتقدند که ترکیب” فولاد آبدیده” که مجازا به معنی ” در کوره حوادث پرورده و ورزیده” به کار رفته ، در سالهای اخیر ، ظاهرا پس از انتشار کتابی با عنوان چگونه فولاد آبدیده شد رایج شده و غلط است و در فارسی فصیح بهتر است که به جای آن فولاد آبداده یا فولاد آبدار گفته شود.
*منظور استاد از “سالهای اخیر” آشکار نیست. کتابی که نام برده اند اثری است در زمینه حوادث انقلاب روسیه که تاریخ چاپ نخست آن در ایران معلوم نیست ، اما چاپهای بعدی آن، پس از سال ۵۷ صورت گرفته است. با این همه، این تعبیر- دست کم – از اوایل دهه چهل رسما وارد زبان شعر و ادبیات شده و سیاوش کسرایی در شعری که در سال ۱۳۴۱ منتشر کرده سروده است:” بر شعله ها نهاد و تنم آبدیده کرد“. قطعا اگر این تعبیر از سالها قبل در عرف و زبان رواج نیافته بود ، کسرایی آن را در شعر خود به کار نمی برد.
آزاد/ آزاده: نوشته اند: این دو واژه همگون اند و در جمله ارزش یکسان دارند و به عنوان صفت می توانند جانشین یکدیگر شوند.
* نمی دانم با این حساب به جای تعبیر “بازار آزاد” می توان تعبیر “بازار آزاده” را به کار برد یا نه؟!
اسلحه:نوشته اند : این کلمه جمع است…و گاهی آن را به “ها” جمع بسته اند. چون اسلحه ها امروز کم و بیش در تداول به کار می رود نمی توان آن را مردود دانست. با این همه بهتر است که به جای آن سلاحها گفته شود.
*نکته ای که فرموده اند قابل قبول به نظر می رسد ، ولی معلوم نیست چرا در دو صفحه بعد در مورد تعبیر “اشعه ها” حکم صریح به نادرستی آن داده اند و به جای آن شعاعها یا پرتوها را توصیه کرده اند؟ مگر این دو واژه چه فرقی با هم دارند!؟
امّا: بر آن اند که این حرف ربط ، مانند دیگر حروف ربط باید در آغاز جمله بیاید ، لذا عبارت :” او زودتر از وقت به مدرسه آمد ، در ِ مدرسه امّا هنوز بسته بود.”را خلاف سنت زبان فارسی دانسته اند که باید از آن احتراز کرد و گفت:”…امّا در ِ مدرسه بسته بود”. به عقیده ایشان این نحو کاربرد امّا تخم لقّی است که شاملو، بر اساس ضرورت شعری در دهان مردم شکسته است. آنجا که می گوید:” من امّا هیچ کس را در شبی تاریک و طوفانی نکشته ام/ من امّا راه بر مرد رباخواری نبسته ام/ من اما نیمه های شب ز بامی بر سر بامی نجسته ام”
*فارغ از اینکه این نحوه کاربرد امّا در شعر نیما هم پیشینه دارد و احتمالا شاملو به تقلید از نیما آن را آورده است ، باید عرض کنیم که این شیوه در زبان فارسی سابقه ای طولانی دارد. محتشم کاشانی چند قرن پیش سروده است:
دل امّا داستانی گوش می کرد
که از کیفیتم مدهوش می کرد
علاوه بر این برخی از شاعران قدیم امّا را در ردیف شعر خود آورده اند که اگر حمل بر ضرورت شعری نشود ، یادآور همین کاربرد است. رفیق اصفهانی ، از شاعران عصر صفوی ، سروده است:
به درد دوری و داغ جدایی چند گه خواهم
شکیب و صبر گیرم پیش ، کو صبر و شکیب امّا…
ادامه دارد…