این روزها به واسطه انتشار اسکناسهای جدید ۵۰۰۰ تومانی ، بسیاری از  مردم با روایتی از پیامبر اکرم(ص) آشنا شده اند که بر اساس آن حتی اگر دانش بر تارک ثریا  آویخته باشد ، مردانی از فارس آن را به کف می آورند.

در مورد این روایت باید عرض کنیم که مضمون آن هم در مآخذ سّنی آمده است و هم در منابع شیعی. البته در برخی از متون به جای “علم” ، “ایمان” یا “دین” ذکر شده است. طبق این حدیث مشهور ، پیامبر در موارد متعدد ، پس از نزول آیات ۳۸سوره محمد(ص) و ۵۸ سوره مائده و ۳ سوره جمعه ، دست بر شانه یا زانوی سلمان فارسی نهاد و فرمود: « لو کان الدین فی الثّریا لناله رجال من العجم». ترجمه شیوا و کهن این سخن آن گونه که در کتاب حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر( از مآخذ قرن ششم ) آمده چنین است: « اگر این که مرا بدان فرستاده اند ، در ستاره ها تعبیه کنند ، از عجم مردانی بیرون آیند که دست ِ همّت به ثریّا برند و بهره خود از این دین بحاصل کنند.»

گویا محمد(ص) با هوشمندی پیامبرانه خویش، پیش از همه ،درخشش هوشیاری و تفکر و جوشش ایمان و معنویت را در سیمای سلمان فارسی ـ به عنوان نمونه ای از مردم ایران – دیده بود و  ظهور هزاران عالم و حکیم و مفسر و مورخ و عارف و  ادیب ایرانی را  در طی قرنهای متمادی پیش بینی می کرد و با این سخن  بر آن بود تا بر تاثیر شگرف آنها در پی ریزی تمدن اسلامی و آینده بشریت گواهی دهد!

در طول تاریخ مردم نقاط مختلف ایران کوشیده اند این روایت را بیان شده در حق خویش بدانند. از جمله ابوعبدالله حاکم نیشابوری (۳۲۱ – ۴۰۵ ه ق) در فصل “مفاخر خراسان” از کتاب تاریخ نیشابور کوشیده است قلمرو “قوم سلمان” را تا اقصای خراسان گسترش بدهد ، و مولف کتاب شیراز نامه در فصل “مزیّت فارس بر اقالیم دیگر” روایت مزبور را برای اثبات فضیلت ولایت خویش مورد استناد قرار داده است. و اگر به کتاب محاسن اصفهان مراجعه کنید در می یابید که عالمان این شهر نیز دیار خود را مخصوص به این فضیلت دانسته اند و…

اما حقیقت این است که خراسانیان و فارسیان و اصفهانیان و همه اقوام ایران زمین ، یعنی همه آنها که به مصداق روایت مورد بحث ، در طی اعصار و قرون ، در راه دانش و معرفت و درک درست ایمان و دین تلاش کرده اند  – و تاریخ اسلام و ایران بر این تلاش مبارک و سازنده گواهی می دهد – همگی در دعوی خویش برحق اند و همه اقوام ایرانی به واسطه کوششهای هوشمندانه فکری و قرابت روحی و معنوی ، خویشاوند مردی هستند که خود ، تفاخرات قومی و نژادی را به هیچ می گرفت و می گفت:« من سلمان ، فرزند اسلام هستم!»

اما چرا پیامبر (ص) از میان همه اجرام آسمانی ، ثریّا را انتخاب کرده است؟ بی شک دوری خوشه پروین از زمین در این انتخاب موثر بوده است…. این پرسش ، همچنین، کنجکاوی عارفان متاملی چون محیی الدین ابن عربی را در کتاب فتوحات برانگیخته است. به نظر او نکته ظریفی در این سخن وجود دارد که به هیات ظاهری خوشه پروین که از هفت ستاره تشکیل شده باز می گردد. ابن عربی این ویژگی را به “صفات ثبوتیه” حضرت حق که هفت تاست ربط می دهد.

لب تشنه از تو هیچ فراز و نشیب نیست
جز من که شور تشنگی ام را شکیب نیست

جز قلب واژگونهّ من ، جام دیگری
از بارش محبّت تو بی نصیب نیست

این جام واژگونه در این بحر ، چون حباب
باری اگر تهی ست، گناه از حبیب نیست

این تک درخت تشنهّ آسیب دیده را
دیگر امید رویش گلهای سیب نیست…

با این همه اگر تو بخواهی که بشکفد
حتی برای سنگ، شکفتن عجیب نیست

از جان سنگ ، چشمهّ جوشان  حقیقت است
روییدن شقایق وحشی ، فریب نیست

دست دعا چرا به اجابت نمی رسد؟
این وردهای باطله ” امّن یُِِجیب ” نیست!

هفت دیوان محتشم کاشانی را مرحوم دکتر عبدالحسین نوائی و آقای مهدی صدری ـ یکی از فضلای کاشان – در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسانده اند. این اثر دو جلدی ، مثل دیگر آثاری که به همّت انتشارات میراث مکتوب به اهل ادب تقدیم شده ، از جهت چاپ آراسته و مقبول است. ارزش کار مصححان ارجمند خوشبختانه از دید اهل نظر پنهان نمانده و « حامیان نسخ خطی » آن را مورد تقدیر قرار داده اند. آنچه در اینجا می آید خلاصه نقدی است که نویسنده این سطرها در مورد این چاپ نوشته  و در صفحات ۹۰ تا ۱۰۷ شماره ۲۷ نامه فرهنگستان (آذر ۱۳۸۴) به چاپ رسیده است.

در تصحیح هفت دیوان محتشم کاشانی ، علی رغم تلاش مصححان اشکال و ضعفهایی دیده می شود که سایه ای از ابهام برسر اثر گسترده است.مهم ترین اشکال دوباره کاری است. آیا مصححان گرامی بهتر نبود زمینه بکرتری را برای تلاش خود برمی گزیدند و به جای پیمودن راهی که مصححی دیگر آن را  پیموده ، وقت و دانش خویش را مصروف کار ضروری تری می کردند و مثلا اثر دیگری از آثار مورد غفلت قرار گرفته  دوران صفوی را احیا می نمودند؟

واقعیت آن است که مرحوم مصطفی فیضی کاشانی ، مصحح آثاری چون دیوان فیض کاشانی و دیوان سنجر کاشانی ، تصحیح دیوان محتشم را  حدود ۳۸ سال قبل  بر اساس نسخ مورد استفاده مصححان محترم و چندین نسخه دیگر به پایان برده است. بخش غزلیات این تصحیح در سال ۱۳۷۸ به چاپ رسیده و بخش قصاید و رسائل آن سالهاست که از بد حادثه در انتظار چاپ به سر می برد.شگفت آور اینکه مصححان محترم ، هرچند به واسطه خویشاوندی و آشنایی، از چگونگی کار مرحوم فیضی ، کمابیش مطلع بوده اند ، در سراسر مقدمه ۲۳۰ صفحه ای خویش هیچ اشاره ای به آن نکرده اند!

اقدام مصححان گرامی در تصحیح دوباره اثری که سالها پیش فرد دیگری کار تصحیح آن را با زحمت بسیار به پایان برده ، هنگامی ضروری بود که مصحح نخست ، از عهده کار برنیامده باشد یا مصححان بعدی به کمک نسخ جامع تر و دقیق تر و با شیوه ای عالمانه تر ، نهایتا اثری را ارائه می کردند که فصل الخطاب شمرده شود!

مشکل دیگر چاپ نوائی – صدری خطاهای نسبتا فراوانی است که بر اثر بدخوانی متن یا اعتماد بیش از اندازه بر نوشته های کاتبان ، به تصحیح آنان راه یافته و در تصحیح مرحوم فیضی – در حد مقایسه اجمالی – دیده نمی شود.( نویسنده  موارد زیادی از این لغزشها  را که تنها از جلد اول تصحیح نوائی – صدری استخراج شده در صفحات ۹۹ تا ۱۰۷ مقاله آورده است.دوستان علاقه مند می توانند به اصل مقاله مراجعه فرمایند. ) مواردی از این بی دقتی ها حتی در تصحیح دوازده بند پرآوازه محتشم نیز دیده می شود.

مصححان محترم در موارد اندکی، برخی اصطلاحات و تعبیرات نامانوس متن را معنی کرده اند که در موارد متعددی نادرست است ، مثل واژه« سمن »( در اصل سامان ) که کلمه ای ترکی – به معنی کاه – است و در حاشیه صفحه ۶۵۶ « طعام چرب خورانیدن قوم را» معنی شده و مثل واژه «باد مهره» در این رباعی شهرآشوب که محتشم در وصف شاطر پسری سقا سروده است:

سقّا پسرا خسته دل از دست توام
بیمارتر از چشم سیه مست توام

سر از قدم تو بر ندارم شب و روز
مانندهّ بادمهره پابست توام

مصححان محترم این واژه را در حاشیه صفحه ۸۱۴ «مهره مار» معنی کرده اند که با اندک دقتی معلوم می شود ربطی به مار و مهره اش ندارد و چنان که در فرهنگها آمده : « مهره سفیدی را گویند به اندام بلیله که شاطران برپای خود بندند» و با توجه به این معنی است که لطف رباعی معلوم می شود. مصححان محترم در موارد متعددی نیز دست به دامان تصحیحات قیاسی شده اند که در جاهایی گرهی از متن نمی گشاید. ما برای پرهیز از اطاله به این موارد اشاره نمی کنیم و خوانندگان گرامی را به اصل مقاله ارجاع می دهیم.

استاد داریوش آشوری در مطلبی با عنوان “چند نکته برای بهبود شیوه نگارش فارسی” به مواردی اشاره کرده اند که موجبات بی سر و سامانی عمومی نثر فارسی را فراهم آورده است. به عقیده ایشان این بی سر و سامانی برآمده از ناآگاهی بیشینه اهل قلم به شیوه نگارش درست به شیوه مدرن است.

به نظر حضرت ایشان، مسائل ِ نوشتن دارای دو وجه “زبانی” و “منطقی” است. وجه زبانی همان چگونگی نوشتن جمله های درست و روشن و رسا و در ارتباط با یکدیگر است ، اما وجه منطقی که به عقیده ایشان وجه دشوارتر کار نیز هست ، توجه به ساختار منطقی گزاره های متن در مقاله یا گزارش کتبی و شفاهی است.

جناب آشوری در این مقاله تنها به وجه زبانی پرداخته اند و با آوردن نمونه هایی از نابسامانی های نثر رادیویی و روزنامه ای معاصر به چند مورد اساسی اشاره فرموده اند که لابدّ در متن مقاله خواهید خواند.این را هم یادآوری کنیم که مقاله مزبور درسنامه ای است که مولف محترم ، قبلا برای آموزش  مترجمان و نویسندگان رادیو بی بی سی تهیه فرموده اند.

نکاتی که آقای آشوری در مقاله خودشان ذکر کرده اند ، البته مهم و اساسی هستند و بویژه در تشویق نویسندگان و گویندگان رادیو بی بی سی به پاسداری از زبان فارسی می توانند بسیار مفید و موثر باشند، اما نکات تازه و بدیعی نیستند و بارها دیگر استادان و منتقدان آنها را یادآور شده اند.

آنچه باعث شد در اینجا به مقاله استاد آشوری اشاره ای کنیم، علاوه بر معرفی آن به شما عزیزان ، لغزشی است که ایشان در شرح بیتی از ابیات مثنوی ناخواسته به آن دچار شده اند. آقای آشوری در پایان مطلب خودشان نوشته اند:

«…. مثال‌های بی‌شمار می‌توان آورد. امّا چنان که حضرت مولانا فرموده است،

 گر بریزی بحر را در کوزه‌ای
چند گنجد؟ قسمتِ یکروزه‌ای!

(امّا، بهتر بود که ایشان هم توجه می‌فرمودند که ریختنِ آبِ بحر در کوزه هم کارِ بیهوده‌ای ست، زیرا، به علّتِ شوری‌اش، نمی‌توان از آن «قسمتِ یکروزه‌ای» ساخت و نوشید. بهتر بود می‌گفتند، «گر بریزی چشمه را در کوزه‌ای.» زیرا آبِ چشمه شیرین است و می‌شود در کوزه ریخت و «قسمتِ یکروزه» کرد. و این، یعنی نکته‌ای کوچک از توجه به منطقِ متن.)»

 آقای آشوری هنگام خرده گرفتن بر مولانا به این نکته ساده توجه نفرموده اند که در زبان فارسی   «بحر»  و « دریا » همیشه به معنی دریای شور نیستند و در بسیاری موارد به رودخانه هایی که چون نیل و دجله و فرات و جیحون آب دائم دارند نیز دریا می گویند.به عنوان مثال فردوسی با اشاره به اروندرود سروده است:

ببستند یارانش یکسر کمر
همیدون به دریا نهادند سر

و فرخی از رودخانه های سند و نیل به عنوان دریا یاد کرده است:

زنده پیلان کز در  ِ دریای سند آورده ای
سال دیگر بگذرانی از لب دریای نیل

در شعر مولانا “بحر” – در برابر “کوزه” – به معنای آب پر وسعت و فراوان است و طبعا شوری و تلخی و سایر ویژگیهای آن – با توجه به “منطق متن” – مدّ نظر شاعر نبوده است.اما پیشنهاد “چشمه” به جای “بحر” که جناب آشوری مطرح فرموده اند ، ممکن است ، شبهه شوری را دفع کند ، اما بخش عمده ای از زیبایی شعر را از میان می برد. کما لایخفی!

آن رشوه دهندهّ کذایی بگریخت
از رافت قوهّ قضایی بگریخت

شهرام جزایری ز زندان اوین
گویا به جزایر هاوایی بگریخت!

***

شهرام که از کار جهان کام گرفت
شد در هتل ِ اوین و آرام گرفت

اکنون که گریخته ست دیگر باید
شهرام رها نمود و الهام گرفت!

***

الحق که چه اقتصاد آزادی داشت
لبخند ملیح و چهرهّ شادی داشت

من مانده ام از چه رو فراری شده است
آخر هتل ِ اوین چه ایرادی داشت!؟

میرزا محسن تاثیر تبریزی ( متوفی ۱۱۳۱ه ق) از سخنوران دوران صفوی است که بوی سخن صائب از شعر او به مشام می رسد. دیوان او را دکتر  امین پاشا اجلالی – از مدرسان ادبیات در دانشگاه تبریز – تصحیح کرده است.از ابیات تاثیرگذار او اینها را برگزیده ایم:

زنگ ساعت شیونی گر می کند حیرت مکن
از برای فوت وقت خویشتن در ماتم است!

پیرو افتادگی ، آخر به جایی می رسد
قطره ای بودم تنزّل کردم و دریا شدم!

بر ما چه ستمها که نرفت از تن خاکی
چون ریشه دویدیم و به جایی نرسیدیم!

شبی در هجر او بر ما گذشته ست
که باک از شورش محشر نداریم!

به رقیب چون پسندم که تو رو به رو نشینی
که ز رشک می دهم جان ، چو به مرگ او نشینی!

نالهّ جانسوزم از بس دلنشین افتاده است
هیچ کوهی برنمی گرداند این فریاد را

جستجوی حق به پای کفر و ایمان می کنم
یک قدم در سایه دارم ، یک قدم در آفتاب

بر این نسَق گذرد گر مدار صحبتها
به هر کجا که کسی نیست جای ما خالی ست!

راحتی نیست که از رنج کسی گُل نکند
خواب مخمل ز نخوابیدن مخملباف است

دو پادشاه به یک مملکت نمی گنجد
در آن دلی که محبت بود فراغت نیست

تو می خرامی و از بس به خویش می بالد
زمین به پیرهن آسمان نمی گنجد!

مشو ز نکهت پیراهن سحر غافل
که بوی یوسف از این گرگ و میش می آید

گمان کنید عزیزان! که آب برده مرا
تعجب از مژهّ اشکبار من مکنید!

تنش از لطف می آید در آغوش
به آن نرمی که آید خواب در چشم!