سابقه “جشن سوری” ، همچون نوروز و دیگر جشنهای کهن ایرانی ، به هزاره های گم شده در تاریخ برمی گردد، یعنی به دوره هایی که هنوز آریایی ها وارد این سرزمین نشده بودند و از درآمیختن آنها با مردمان بومی این دیار تمدن و فرهنگی جدید پا نگرفته بود.
اینکه در اوستا و حتی وداها اشاره ای به جشن سوری نشده ، گواهی است که نشان می دهد این جشن ، آیینی زرتشتی و حتی آریایی نیست.به نظر مرحوم بهار این جشن، گویا نوعی جادوی گرم کردن و تقویت نیروی خورشید بوده کلمه “سوری” نیز به معنی”سرخ” است و ربطی به جشن و سور ندارد.
از دیدگاه مغان و موبدان دوران ساسانی نسبت به جشن سوری اطلاعی نداریم ولی این نکته که مانویها به این آیین توجه نشان می داده اند ، نمودار آن است که شاید عالمان رسمی دوران ساسانی از آن دل خوشی نداشته اند.
پس از اسلام، به گواهی جاحظ (متوفی ۲۵۵ ه ق)و دیگران، جشنهای نوروز ، از جمله جشن سوری با شکوه و تشریفات در همه جا ، حتی بغداد و دربار خلفا برگزار می شده است. در آن روزگار، برافروختن آتش در شب نوروز انجام می شد و هنوز با روز و شب چهارشنبه گره نخورده بود. به گزارش ابوهلال عسکری (۳۹۵ ه ق) در کتاب الاوائل علت برافروختن آتش در نظر ایرانیان ، زدودن عفونتها و آلودگی ها بوده است.
معتضد، شانزدهمین خلیفه عباسی ، (متوفی ۲۸۹ ه ق) دستور داد که زمان نوروز از وقت خود به یازدهم ماه حزیران – اول خرداد – منتقل شود .این نوروز به نام «نوروز معتضد» شهرت یافت. به فرمان او همچنین آتش افروختن در شب نوروز- جشن سوری – ممنوع شد . این دستور چون با تخفیف میزان خراج رعیت همراه بوده گویا مورد استقبال قرار می گیرد. ابن تغری بردی(متوفی ۸۷۴ ه ق) در النجوم الزاهره این اقدام را از جمله کارهای مفید معتضد شمرده است. گزارشهایی از این دست ، نشان می دهند که جشن سوری به همان صورت کهن تا اواخر قرن سوم هجری رسما تداوم داشته است.
احتمال می دهیم نهی خلیفه عباسی، به خاطر مقام روحانی وی ، حتی از طرف حکومتهای ایرانی و ترک به جد گرفته شده و به همین دلیل است که تا قرنها بعد شاهد بی توجهی فرمانروایان ایرانی به این جشن هستیم. این در حالی است که جشنهای دیگر، از جمله سده و مهرگان و نوروز با شکوه فراوان تا دوران هجوم مغول در قلمرو ایران برگزار می شده و دیوانهای شعر فارسی پر است از وصف شکوه و عظمت این آیینها و چگونگی برگزاری آنها. اما گویا – در حد تفحص ناقص بنده – نامی از این جشن در دیوانهای مزبور به چشم نمی خورد! گویا تنها در تاریخ بخارای نرشخی(متوفی ۳۵۸ ه ق) ، اشاره ای به یک حادثه آتش سوزی در شب سوری رفته است. البته در همین متن هم از این مراسم به عنوان “عادت قدیم” یاد شده است که می تواند دلالت بر غیر رایج بودن آن داشته باشد.
با ایلغار مغول ، بسیاری از سنتهای کهن ایرانی آسیب می بینند و تنها پس از استقرار حکومت صفوی است که آیینهای باستانی ایرانی در سایه تشیع جان تازه ای می گیرند و به شکل فراگیری با فرهنگ این آیین درمی آمیزند! به عنوان مثال همین چهارشنبه سوری تا همین اواخر در بسیاری از مناطق ایران ، در چهارشنبه آخر ماه صفر و به عنوان یادبود قیام مختار علیه قاتلان امام حسین(َع) برگزار می شد . بر اساس یک عقیده رایج ، مختار در شب چهارشنبه آخر صفر بر بام خانه اش آتش افروخت و مردم را به قیام دعوت کرد. در بخشهایی از افغانستان ، این مراسم هنوز با همین شیوه و به همین انگیزه انجام می شود. بدین ترتیب چهارشنبه سوری حسن ختامی بود بر حادثه تلخ عاشورا و جشنی بود برای انتقام از کشندگان اهل بیت (ع).
در سالهای پیش از انقلاب ، مخالفت با سیاستهای فرهنگی حکومت که در صدد سوء استفاده از آیینهای کهن ایرانی – از جمله چهارشنبه سوری – در برابر اسلام بود ،باعث شد که جمعی از عالمان دینی در برابر این آیین جبهه بگیرند و احیانا آن را بازمانده خرافات پیش از اسلام بپندارند. همین نگاه غیرتاریخی متاسفانه در سالهای پس از انقلاب هم دنبال شد و اکنون کار به جایی رسیده که رادیو و تلویزیون حتی از ذکر “چهارشنبه سوری ” پروا می کند و با تعبیراتی چون “چهارشنبه آخر سال” از آن نام می برد!
جالب و بامزه اینجاست که همزمان با اینکه بعضی از مسئولان محترم فرهنگی و دولتی بر انتساب چهارشنبه سوری به گبران و آتش پرستان پای می فشرند ، برخی از هموطنان محترم زرتشتی ما آن را از خود نفی می کنند و آن را برساخته اعراب می شمارند!
در این میان البته حق با این هموطنان زرتشتی است ، چرا که در ایران پیش از اسلام “چهارشنبه” نداشتیم تا چهارشنبه سوری داشته باشیم!! در تقویم دینی زرتشتیان امروز نیز از تقسیم روزها به شنبه تا جمعه خبری نیست! ضمن اینکه هر کس برای آتش قداستی قائل باشد هرگز از روی آن نمی پرد و ترانه نمی خواند تا چه رسد به اینکه در کنار آن ، به این شکل فجیع ترقه منفجر کند!! به همین علت است که برخی از باستان گرایان غیر زرتشتی ، از قبیل پورداود نیز این شکل برگزاری چهارشنبه سوری را ناپسند می شمردند!
واقعیت آن است که نوروز و چهارشنبه سوری و ..ـ در شکل و شمایلی که به ما رسیده اند – و علی رغم پاره ای ادعاهای احساسی و غیر علمی ، سنتهایی هستند مربوط به هزاره های دور که پس از اسلام رسمیت یافته اند و هویت آنها بر اساس فرهنگ ایرانیان مسلمان باز تعریف شده است.
متاسفانه در سالهای اخیر به واسطه نگاه غیرتاریخی حاکم بر دستگاههای فرهنگی کشور و از سوی مخالف، به خاطر افراطهایی که در برگزاری چهارشنبه سوری رخ می دهد ، موجودیت این آیین کهن در معرض خطر قرار گرفته است. با تضعیف این جشنها و آیینهای واقعا ایرانی، این نگرانی هر روز بیشتر می شود که رفته رفته ، و در مرحله نخست طبقات متوسط جامعه و به دنبال آنها سایر مردم ، گرایش بیشتری به جشنهای بیگانگان از خود نشان بدهند و برخی جشنهای فرنگی جایگزین اعیاد ایرانی و اسلامی بشود و چهارشنبه سوری هم به همان سرنوشتی دچار شود که آیینهای زیبایی چون مهرگان پیش از این بدان دچار آمده اند!
در صورت تداوم بی مهریها و گسترش شرایط ناهنجار فعلی در برگزاری این آیین ، چهارشنبه سوری ، حتی اگر رفته رفته و در دراز مدت فراموش نشود ، به تدریج از درونمایه اصیل خویش فاصله خواهد گرفت و دستخوش استحاله خواهد شد.