فریاد دادخواه ، سخت تر است ؟
یا بهت یک نگاه ، سخت تر است ؟!
اینکه کلاف قیمتت بشود
از تنگنای چاه ، سخت تر است
تهمت شنیده را دفاع از خود
از اعتراف ، گاه ، سخت تر است
با چشمهای گرم و پر گنهت
پرهیز از گناه ، سخت تر است
در خویش گم شدن ، ز گم گشتن
در یک شب سیاه ، سخت تر است
از مرگ ِ دردناک هم ، تپش ِ
یک قلب بی پناه ، سخت تر است
گاهی شکیب و هیچ دم نزدن
از التهاب و آه ، سخت تر است
من می روم ، هلا ، حلالم کن
ماندن ز رنج راه ، سخت تر است !
طغرای مشهدی از نازک خیالان سده یازدهم است. استاد محمد قهرمان گزیده ای از سروده های او را با عنوان ارغوان زار شفق به سال ۱۳۸۴ منتشر کرده است.از ابیات اوست :
به جوی آب فتادم ولی ز بی قدری
چو عکس شاخ درختان نبرد آب مرا
کس نمی بینم که باشد خالی از دیوانگی
در جنون آباد گیتی آدم عاقل کجاست ؟
جرات از اهل جنون خیزد نه از ارباب عقل
می رمد صد عاقل از جایی که یک دیوانه است !
از بس که طبع من به گنه کاری آشناست
پیش از گنه مرا به گنه می توان گرفت !
بس که فرهاد تلخکامی دید
حرف شیرین نمی تواند گفت !
چون دست به من در انجمن داد
گویی که گلی به دست من داد !
روز و شب دربچه مشرق و مغرب باز است
ورنه از تنگی این خانه نفس می گیرد !
ما مصیبت زدگان را چه تواضع به ازین
که به هر جا بنشینیم فغان برخیزد !
در کوچه باغ شوق ز بس تند می روم
آواز پای خویش به گوشم نمی رسد !
نیامدی که مبادا بمیرم از شادی
بیا که مرگ به از انتظار می باشد !
شب در آغوش نظر بود سراپای تنش
پیرهن بافتم از تار نگه بر بدنش !
از بس که بی نصیب در ایام پیری ام
دارد عصا مضایقه در دستگیری ام !
طغرا ! مباش غافل ، زین ابر خرقه آبی
پیری ست سبحه در کف از قطره های باران !
شاید ببیند آنچه به ما کرد آسمان
از دود آه سرمه به چشم ستاره کن !
صحبت دیوانگان دیوانگی می آورد
گر به ما خواهی نشستن فکر زنجیری بکن !
به گردت چون نگردد فوج مرغان خزان دیده
که رنگین نوبهاری در حصار پیرهن داری !
استاد محمود شاهرخی (جذبه) از روز دوشنبه در بیمارستان عرفان بستری شده اند و در بخش مراقبتهای ویژه به سرمی برند. با همه وجود برای آن استاد فرزانه از خداوند مهربان سلامت و طول عمر همراه با عزت بیشتر مسئلت می کنیم و از دوستان عزیز و صاحب نفس التماس دعای مخصوص برای سلامت ایشان داریم.
انا لله و انا الیه راجعون
با کمال تاسف استاد محمود شاهرخی دار فانی را وداع گفتند.
به بازماندگان و شاگردان آن عارف زنده دل و همه اهالی ادب و عرفان تسلیت می گوییم!
در یکی از روزنامه ها نکته ای در مورد زندگی خصوصی مرحوم استاد مهرداد اوستا ذکر شده که در برخی پایگاههای خبری هم منعکس شده است. قبل از هر ابراز نظری عین خبر را می آوریم:
مهرداد اوستا در جوانی عاشق دختری شده و قرار ازدواج می‌گذارند.دختر جوان به دلیل رفت‌و‌آمد‌هایی که به دربار شاه داشته، پس از مدتی مورد توجه شاه قرار گرفته و شاه به او پیشنهاد ازدواج می‌دهد.دوستان نزدیک اوستا که از این جریان باخبر می‌شوند، به هر نحوی که اوستا متوجه خیانت نامزدش نشود سعی می‌کنند عقیده او را در ادامه ارتباط با نامزدش تغییر دهند. ولی اوستا به هیچ وجه حاضر به بر هم زدن نامزدی و قول خود نمی‌شود .تا اینکه یک روز مهرداد اوستا به همراه دوستانش ، نامزد خود را در لباسی که هدیه‌ای از اوستا بوده، در حال سوار شدن بر خودروی مخصوص دربار می‌بیند…مهرداد اوستا ماه‌ها دچار افسردگی شده و تبدیل به انسانی ساکت و کم‌حرف می‌شود.
سالها بعد از پیروزی انقلاب، وقتی شاه از دنیا می‌رود، زنهای شاه از ترس فرح، هر کدام به کشوری می‌روند و نامزد اوستا به فرانسه. در همان روزها ، نامزد اوستا به یاد عشق دیرین خود افتاده و دچار عذاب وجدان می‌شود و در نامه‌ای از مهرداد اوستا می‌خواهد که او را ببخشد. اوستا نیز در پاسخ نامه او تنها این شعر را می‌سراید.
وفا نکردی و کردم، خطا ندیدی و دیدم
شکستی و نشکستم، بُریدی و نبریدم
اگر ز خلق ملامت، و گر ز کرده ندامت
کشیدم از تو کشیدم، شنیدم از تو شنیدم
وفا نکردی و کردم، خطا ندیدی و دیدم
شکستی و نشکستم، بُریدی و نبریدم
اگر ز خلق ملامت، و گر ز کرده ندامت
کشیدم از تو کشیدم، شنیدم از تو شنیدم
کی ام ؟ شکوفه اشکی که در هوای تو هر شب
ز چشم ناله شکفتم، به روی شکوه دویدم
مرا نصیب غم آمد، به شادی همه عالم
چرا که از همه عالم، محبت تو گزیدم
چو شمع خنده نکردی، مگر به روز سیاهم
چو بخت جلوه نکردی، مگر ز موی سپیدم
بجز وفا و عنایت، نماند در همه عالم
ندامتی که نبردم، ملامتی که ندیدم
نبود از تو گریزی چنین که بار غم دل
ز دست شکوه گرفتم، به دوش ناله کشیدم
جوانی ام به سمند شتاب می شد و از پی
چو گرد در قدم او، دویدم و نرسیدم
به روی بخت ز دیده، ز چهر عمر به گردون
گهی چو اشک نشستم، گهی چو رنگ پریدم
وفا نکردی و کردم، به سر نبردی و بردم
ثبات عهد مرا دیدی ای فروغ امیدم؟
پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت
آفرین بر نظر پاک و خطاپوشش باد!
حق با دکتر محمود فتوحی است که این بیت را جنجالی ترین بیت حافظ دانسته است. نگارش دهها ماخذ در مورد این بیت از دیرزمان تا امروز به خوبی درستی نظر عالمانه ایشان را تایید می کند.برای دیدن فهرستی از مقالات و مطالب نوشته شده در مورد این بیت می توان به کتاب ابیات بحث انگیز حافظ (صفحات۲۱۰ تا ۲۱۴) مراجعه کرد.
در مورد این بیت دیدگاهی که در روزگار ما طرفداران زیادی دارد این منظر است که حافظ در این بیت طبق معمول شیطنت و رندی کرده و خیلی زیرکانه دیدگاه پیر خویش را با لحنی طنزآلود رد کرده است و دست آخر هم معلوم نیست که حافظ به هر حال وقوع خطا در آفرینش را قبول دارد یا نه !
در مورد این دیدگاه نکته ای که هست این است که حافظ در برابر پیر خویش مطیع و مودب است و هرگز به طنز و ظرافت در مورد او سخن نمی گوید.”پیر ما” ی حافظ شیخ و صوفی و زاهد نیست که بشود دستش انداخت و با او به طنز و ریشخند سخن گفت ! این همان “پیر مغانی” است که سجاده را نیز به فتوای او می توان به می رنگین کرد. حافظ که خود بر سالکان خرده می گیرد که چرا حرمت پیر را نگه نمی دارند و می گوید :” این سالکان نگر که چه با پیر می کنند !” چگونه ممکن است دیدگاه او را ، آن هم در مورد یکی از اساسی ترین مباحث فلسفی و کلامی به طنز بگیرد!؟
در اینجا نمی خواهیم چندان وارد بحث های دراز دامن و احیانا تکراری کلامی و فلسفی در مورد عدل الهی و شرور و نظام احسن عالم و…بشویم و قصد داریم سخن حافظ را از منظری دیگر بنگریم که همانا نفی “بد بینی ” و “سیاه نگری” و تاکید بر “نظر پاک و خطاپوش ” داشتن است.
واقعیت آن است که زاویه دید ما در نحوه ادراک ما تاثیر فراوان دارد. وقتی جهان و انسان و روابط اجتماعی و انسانی را از زاویه تیرگی و سیاهی بنگریم و تنها به دنبال عیبها و ایرادها و شرور بگردیم , همیشه چیزی برای اثبات نگاه معیوب خودمان خواهیم یافت. به قول حافظ:
کمال سر محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی هنر افتد نظر به عیب کند!
در نگاه فلسفی به عالم ، وقتی ما تنها شرور و مصایب طبیعی و سیل و زلزله و بیماری را ببینیم , به ناچار هستی را سراپا زشتی و سیاهی خواهیم دید و این نگاه حتی روابط شخصی ما و قضاوتهایمان در مورد اطرافیانمان را نیز درگیر خواهد کرد , اما اگر نگاهی کلی و “نیالوده به بد دیدن” داشته باشیم ، متوجه می شویم که همان مصایب طبیعی و کاستی ها در نظام طبیعت لازم اند و اگر ما نحوه برخورد درست با آنها را بیاموزیم و با آنها کنار بیاییم , همانها می توانند باعث خیر و منفعت باشند و حتی به ما در ایجاد یک زندگی بهتر کمک کنند. در این نگاه حتی “در کارخانه عشق از کفر ناگزیر است” و :
در این چمن گل بی خار کس نچید آری
چراغ مصطفوی با شرار بولهبی ست !
به هر حال یا کارخانه عالم ماده با منافع و خیرات کلیش نباید باشد , یا اگر کلیت آن را پذیرفتیم ، باید قبول کنیم که این کارخانه ضایعاتی هم دارد و “شرور اقلی” در آن را باید پذیرفت. تازه همین شرور اقلی نیز در صورت شکل گرفتن رابطه درست و منطقی از طرف ما تبدیل به خیر می شوند , مثل بیماریهایی که مطالعه در مورد آنها به پیشرفت علم و دانش بشری منجر می شود و…
با این نگاه پاک و خطاپوش , همه خطاهای ظاهری که عمدتا به رابطه غلط ما با طبیعت و این جهان برمی گردند , رنگ می بازند و ما به نگاهی زلال و روشن می رسیم که عارفان به دنبال یافتن و گسترش آن بوده اند! این نگاه پاک و خطاپوش در روابط انسانی نیز بسیار ضروری است و به گسترش عشق و محبت در میان انسانها می انجامد. حافظ خود به داشتن این نگاه افتخار می کند:
منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن
منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن !
“دیده به بد دیدن نیالودن ” همان “نظر پاک و خطاپوش داشتن” است.حافظ گاهی از این نگاه پاک و خطاپوش پیر با تعبیر “چشم کرم” او یاد می کند :
نیکی پیر مغان بین که چو ما بدمستان
هرچه کردیم به چشم کرمش زیبا بود!
حافظ در این ابیات هم به نظر پاک و نیالوده به “بد دیدن” اشارتها دارد و بر آن است که با چنین نگاهی است که می توان جلوه حقیقت و زیبایی را نظاره کرد:
نظر پاک تواند رخ جانان دیدن
که در آیینه نظر جز به صفا نتوان کرد
…
چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است
بر رخ او نظر از آینه پاک انداز
…
او را به چشم پاک توان دید چون هلال
هر دیده جای جلوه آن ماه پاره نیست !
به نظر او این بدبینی ها حاصل خودبینی است و آرزو می کند:
یا رب آن زاهد خودبین که بجز عیب ندید
دود آهیش در آیینه ادراک انداز
با درنگ در این ابیات و ابیاتی دیگر از این دست , به خوبی می توان نگاه زلال و شفاف حافظ به عالم را دید. این نگرش مبتنی بر خوشباوری و خوشبینی ساده لوحانه هم نیست , بلکه فقط نگاه آلوده به بد بینی را نفی می کند و معتقد است با چنین نگاه زلالی بسیاری از تلخ بینی ها به فلسفه آفرینش پاسخ می گیرند و خطاها و شروری که در نگاه ابتدایی به ذهن می رسند در کلیت نظام آفرینش که خیر است توجیه می شوند. شاید اگر کسانی که در این بیت حافظ طعن و تعریض به آفرینش و ریشخند سخن پیر مغان را دیده اند , مثل حافظ و پیر او از نظر پاک و خطاپوش برخوردار بودند , به این بیت نگاهی متفاوت می افکندند!
۱
در برابر تو
همه سلاحهای سنتی
و پیشرفته را
به کار گرفتم ،
از تیر و کمان
و خنجر یمنی
و نیزه افریقایی
تا موشک قاره پیما
و حتی ناخنهایم را
تا دیوار غرورت را آوار کنم
۲
پس از آنکه اسبها
و سربازان
و نشانهایم را از دست دادم
در کنار آتشبارهایم نشستم و گریستم ،
چون دانستم
همه نقشه هایم را دزدیده اند
و همه تلگرافهای سرّی ام
لو رفته است
و شجاع ترین مردانم
مرا رها کرده اند
و به چشمهای سیاه تو
پناهنده شده اند!