مغنی کجایی، به گلبانگ رود
به یاد آور آن خسروانی سرود
خسروانی سرود که در این بیت از ساقی نامه معروف حافظ آمده گویا همان “نوای خسروانی” یا “خسروانه” یا “سماع خسروی” است.در متون فارسی به این لحن مکررا اشاره رفته است. مثلا:
جامهاي خسرواني ساقيا برگير هين
زانکه مطرب راههاي خسرواني برگرفت (مسعود سعد)
اگر گوش تو می خواهد نوای خسروانی ها
به بزم اوحدی آی و شراب از جام جم درکش (اوحدی)
لحن اورامین و بیت فهلوی
زخمه رود و سماع خسروی ( مذکور در المعجم)
به گوش خسرو استاد معانی
چنین گوید نوای خسروانی (امیر خسرو)
در کتابهای لغت اختراع این نغمه را به باربد , خنیاگر روزگار ساسانی نسبت داده اند. در برهان قاطع ذیل واژه “خسروانی” آمده است:
نام لحنی است از مصنفات باربد و آن نثری بوده است مسجع مشتمل بر دعا و ثنای خسرو و مطلقا نظم در آن به کار نرفته است.
از سخن شمس قیس رازی(قرن هفتم) در المعجم فی اشعار العجم نیز این گونه برمی آید که خسروانی نام مجموعه ای از الحان مشتمل بر کلام منثور بوده است:
باربد جهرمی که استاد بربطی بود, بناء لحون و اغانی خویش در مجلس خسرو پرویز که آن را خسروانی خوانند، با آنکه سر به سر مدح و آفرین خسرو است, بر نثر نهاده است و هیچ از کلام منظوم در آن به کار نداشته.
نکته جالب توجهی که راغب اصفهانی(متوفی 502 ه ق) در کتاب محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء بدان اشاره می کند, استفاده از این لحن در تلاوت قرآن کریم است.راغب در این کتاب که مشهورترین اثر وی است, از قول “هیثم علاف” – از استادان قرائت بصره – آورده است:
روزی در محضر منصور[خلیفه عباسی(متوفی ۱۵۸ ه ق)] قرآن تلاوت می کردم. منصور از من پرسید: چگونه است که شما مردم بصره از مردم دیگر بلاد در قرائت قرآن تواناترید؟
به او گفتم: اهل حجاز به شیوه نصب[= آوازی شبیه به حُدی] که طریق غناء عرب است قرآن را می خوانند و اهل شام به شیوه راهبان و اهل کوفه به شیوه نبطیان[= از مردم ساکن در عراق عرب و عجم] و اهل بصره به شیوه خسروانی به تلاوت قرآن می پردازند که لحن مردم پارس است.
از آنچه گذشت دانسته می شود که لحن خسروانی ، از نغمه های کهن ایرانی، آوایی بسیار دلنشین و دارای طنین معنوی و روحانی بوده است.این لحن در آغاز به نوعی کلام آهنگین منثور اختصاص داشته است و احتمال می توان داد که به دلیل همین ویژگیها , کسانی که با موسیقی ایرانی آشنا بوده اند، بعد از اسلام آن را برای تلاوت آیات آسمانی قرآن ، که نوعی سخن آهنگین و احیانا مسجع است، مناسب دیده و از آن بهره برده اند.
حق شناسان را چه حال افتاد
و یاران را چه شد؟!
درگذشت استاد بزرگ زبان شناسی و ادبیات
و نماد فضل و فضیلت
دکتر علی محمد حق شناس
را تسلیت عرض می کنیم.
محمدرضا ترکی