کتاب شیرازیات اثری است که بر بنیان 75 غزل حافظ شیرازی , در سال 2005 م و به همت کانون نویسندگان لبنان منتشر شده است. مترجم  یا دقیق تر است بگوییم بازسراینده اشعار حافظ به زبان عربی , شاعر نامدار این روزگار در دنیای عرب , محمد علی شمس الدین است.شمس الدین پیش از شیرازیات  یازده مجموعه شعر  را در کارنامه خویش ثبت کرده است.او در این اثر کوشیده است جوهره معنای غزلیات حافظ را در قالبی امروزین در پیکره کلمات بریزد.

 محمد علی شمس الدین شاعری است ژرف نگر و با علایق عارفانه که علاوه بر توجه به فرهنگ اسلامی , نگاه به نمادهای عارفانه برگرفته از آثار عارفان ایرانی و بزرگانی چون مولانا , سهروردی و عطار در آثار او جایگاه ویژه ای دارد.بازسرایی غزلیات حافظ به زبان عربی مرهون آشنایی شمس الدین با زبان فارسی و پنج سال تامل در دیوان آسمانی لسان الغیب شیرازی است.

پیش از این ، برخی از شاعران بزرگ و نوگرای عرب ، همچون عبدالوهاب البیّاتی به حافظ ارادت و توجه جدی نشان داده اند ، آثاری نیز در ترجمه غزلیات حافظ به عربی منتشر شده است, اما شمس الدین ضمن نقد پاره ای از آنها کار خود را با گوته و دیوان شرقی – غربی او قابل مقایسه می داند. این شاعر لبنانی علت توجه خود به حافظ را در شرایط فعلی شباهت روزگار ما و دوران پر آشوب این شاعر قرن هشتم می داند. به عقیده او حافظ سخنگوی روح تمدن اسلامی در روزگار سلطه مغولان است , در این زمانه نیز  ما شاهد سیطره تمدن مهاجمی هستیم که فرهنگ مسلمانان را به هیچ می گیرد و آن را به کمک عناوینی چون تروریسم محکوم  و سرکوب می کند , در حالی که  دیوان حافظ به تنهایی حجت موجهی است که انسانی بودن و آزادی خواهانه بودن این تمدن  و فرهنگ را ثابت می کند و بر بسیاری از اتهامات دنیای غرب خط بطلان می کشد!

 به نظر می رسد که سیاستگزاران فرهنگی و علاقه مندان به شعر و شخصیت حافظ می باید آثاری از این دست را جدی تر بگیرند!

 

نگاه عارفانه: مهم ترین ویژگی رویکرد عارفانه گرایش به تاوبل است. عارفان همواره در فراسوی نامها و ظاهرها به دنبال معانی نهفته هستند و می کوشند هر چیز را به اصل معنوی آن ارجاع بدهند. بر این اساس کربلا سرزمینی محدود در جغرافیایی مشخص نیست. شخصیتهای ماجرا – اعم از اولیا و اشقیا – هر یک نماد حقیقتی هستند. مثلا “حر” مظهر “نفس کافر” است که در دامان حسین که نماد برتر “نفس مطمئنه” است در می آویزد و به ایمان و آرامش می رسد. “شط فرات” از این منظر “شط توحید” و “آب” نماد  “حقیقت” و آن گاه که  از دستان عباس بن علی بر زمین ریخته می شود ” آب تعلق ” و وابستگی است.

بهترین و زیباترین گزارش عرفانی از واقعه کربلا را بی تردید باید در گنجینه الاسرار عمان سامانی( شاعر قرن سیزدهم هجری) دید. از نگاه عمان , آنچه در  کربلا رخ داده نمود عینی واقعه ای است که در حقیقت ، در ازل و در لازمان و لامکان رخ داده است. خداوند که شاهد ازلی است در آغاز به مقتضای روایت قدسی مشهور “گنجی پوشیده ” بود. او  عالم را آفرید تا زیبایی خود را افشا کند و سپس به دنبال باده نوشی برآمد تا جام وصال او را لاجرعه سر بکشد و آن رند لاابالی کسی نبود جز وجود سالار شهیدان:

 

پس جمال خویش در آیینه دید

روی زیبا دید و عشق آمد پدید

مدتی آن عشق بی نام و نشان

بُد معلق در فضای بی کران

دلنشین خویش ماوایی نداشت

تا در او منزل کند جایی نداشت…

باز ساقی گفت تا چند انتظار؟!

ای حریف لاابالی سر برآر

ای قدح پیما درآ ، هویی بزن

گوی چوگانت سرم , گویی بزن

چون به موقع ساقیش درخواست کرد

پیر می خواران ز جا قد راست کرد

زینت افزای بساط نشاتین

سرور و سرخیل مخموران ، حسین

گفت آن کس را که می جویی منم

باده خواری را که می گویی منم

شرطهایش را یکایک گوش کرد

ساغر می را تمامی نوش کرد

یاز گفت از این شراب خوشگوار

دیگرت گر هست یک ساغر بیار!…

نگاه حماسی : بی هیچ تردید قیام حسین بن علی دارای ظرفیت حماسی بی نظیری است و از آغاز حوادث دلیرانه بزرگی را در جهان اسلام به وجود آورده است. این نگاه حماسی در قرن اخیر قوت خاصی یافته و کسانی کوشیده اند در جهت بسیج توده ها و برپایی انقلابات سیاسی از آن سود بجویند که از این رهگذر نوعی نگاه سیاسی نیز در ادبیات عاشورایی به وجود آمده است . از نخستین شاعرانی که در روزگار نزدیک به ما به این ویژگی حماسی توجه نشان داده اند اقبال لاهوری است.

به عنوان نمونه ای از رویکرد حماسی به عاشورا این سروده را از دفتر گنجشک و جبرئیل مرحوم سید حسن حسینی برگزیده ایم:

 

در جایگاه تنگ فراموشی

در خواب سرد زنگ

                      فرو بودم

دستی مرا کشید

با خون خصم

               دستی مرا جلا داد

 

من

شمشیر باستانی شرقم

اصحاب آفتاب

بر قبضه قدیمی من کندند:

“یاران مصطفی

شمشیر زرنگار

                  حمایل نمی کنند…”

 

من

شمشیر باستانی شرقم:

پرورده مصاف

بیزار از غلاف !

نگاه تربیتی : عاشورا نمونه ای است از پایداری انسان در برابر رنجها و مشکلات که نشان می دهد چگونه می توان سختیها را نردبان رشد و تعالی کرد و بالاتر از آن, در مصاف مصائب جز زیبایی و لطف ندید و مانند زینب :”ما رایت الا جمیلا ” سر داد.  اشاره به پیامهای تربیتی عاشورا را باید در سروده های مرحوم علی صفایی (عین صاد) نشان داد:

می دانم

می دانم رنجها را چگونه باید نوشید..

یک جرعه  مدام  از ماتم تو

 گلوی عالمی را گرفته است…

اگر خنده ام دردآلود است

ملامتی نیست

که اشکم سرشار از شادی ست

در وسعت سبز تو

حقارت رنجها را دیده ام!

هر حادثه یا صحنه ای را مثل یک تابلو نقاشی می توان از زوایای مختلفی دید. می توان نگاهی گذرا بر  آن افکند و می توان فراتر از سطح , به اعماق پرداخت و ژرف نگرانه در آن تامل کرد.می توان حادثه و تابلویی را از یک بُعد دید و می توان زوایای مختلف را در تماشای آن لحاظ کرد. برخی از صحنه ها و حوادث و تابلوها در اندرون خویش اساسا چند لایه و چند بعدی هستند. برای رویت بایسته اینها باید نگاهی چند بُعدی داشت، چرا که از یک منظر دیدن ِ اینها سر از سطحی نگری در می آورد و راه درک صحیح آنها را بر ما می بندد.

حادثه جانسوز عاشورا از این دست حوادث چند بعدی و تو در توی تاریخ است که می توان و باید در آن نگاهی چند بعدی و چند لایه داشت. اساسا آثاری در گزارش عاشورا موفق ترند که واجد نگرشی چند بعدی و ژرف  باشند و پدیدآورنده در  دریافت خویش از این حادثه به مکاشفه ای عمیق دست یافته باشد. راز ماندگاری آثار جاودانه ای مثل ترکیب بند کمال الدین محتشم کاشانی و …علاوه بر جنبه های زبانی و ساختاری, به حضور همین نگاه چند لایه و چند بعدی مربوط می شود.

در یک نگاه کلی، شاعران پارسیگو در گزارش واقعه طف , عمدتا  از یکی از این نگاهها یا ترکیبی از آنها برخوردار بوده اند: نگاه عاطفی , نگاه تاریخی , نگاه اسطوره ای , نگاه عرفانی , نگاه حماسی و نگاه تربیتی.برخی از این نگاهها , مثل نگرش عاطفی به ماجرا و گرایش به ذکر مصیبت ، نگاه غالب بر آثار عاشورایی است و نگرش حماسی عمدتا به دهه های اخیر و اوج گرفتن احساسات و تفکرات انقلابی مربوط می شود.

  در اینجا پس از توضیحی مختصر و از سر اجمال به ذکر شواهدی در زمینه های یاد شده از شعر فارسی بسنده می کنیم:

نگاه عاطفی: عاشورا فارغ از هر رویکرد فکری و فرهنگی که داشته باشیم حادثه ای است بی شک تکان دهنده و جان خراش. این نگاه عمدتا به  همین جنبه  سوزناک و تراژیک کربلا ناظر است. نمونه ، ابیاتی است از سیف فرغانی , شاعر قرن هفتم و هشتم هجری :

ای قوم در این عزا بگریید
بر کشته کربلا بگریید…

دل خسته ماتم حسینید
ای خسته دلان هلا بگریید

در ماتم او خمش مباشید
یا نعره زنید یا بگریید…

اشک از پی چیست ؟ تا بریزید
چشم از پی چیست ؟ تا بگریید …

نگاه تاریخی:در این نگاه شاعر به تحلیل پیشینه واقعه و سلسله حوادثی که بدان منجر شده نگرشی شاعرانه دارد. به عنوان نمونه این ابیات از محتشم قابل تامل است:

بر خوان غم چو عالمیان را صلا زدند

اول صلا به سلسله انبیا زدند

نوبت به اولیا چو رسید آسمان تپید
زان ضربتی که بر سر شیر خدا زدند

آن در که جبرئیل امین بود خادمش

اهل ستم به پهلوی خیرالنسا زدند

پس آتشی ز اخگر الماس ریزه ها

افروختند و در حسن مجتبی زدند

 

و آنگه سُرادقی که ملَک محرمش نبود

کندند از مدینه و در کربلا زدند…

نگاه اسطوره ای: در این نگرش کربلا  به اسطوره هایی چون سیاوش که مظهر مظلومیت و بی گناهی و در عین حال نماد رویش و سرسبزی است پیوند می خورد. برای نمونه این ابیات از حسین منزوی گویاست:

ای خون اصیلت به شَتکها ز غدیران

افشانده شرفها به بلندای دلیران

جاری شده از کرب و بلا آمده , آن گاه

آمیخته با خون سیاووش در ایران…

خرگاه تو می سوخت در اندیشه تاریخ

هر بار که آتش زده شد بیشه شیران…

ادامه دارد…

 ز گریه چون نرود چشم اشکبار از دست؟!