ضرب المثل ها و عبارات رایج فارسی ظرفیت فراوانی برای طنزآفرینی دارند. بسیاری از این عبارات خود مصداق طنز و مطایبه اند و روحیه رندانه و شوخ مردم ما را نشان می دهند.

چندی پیش بر پشت یک وانت بار دیدم نوشته بود: “بر چشم بد کور!” که تلفیقی بود از دو تکیه کلام “بر چشم بد لعنت” و “چشم بد کور”. در واقع نویسنده خوش ذوق این عبارت از مونتاژ این دو عبارت آشنا چنین طنزی را پدید آورده بود تا هر دو نفرین را همزمان به تنگ چشمان روزگار نثار کرده باشد!

خوب که دقت کردم دیدم ما در فرهنگ شفاهی خودمان باز هم از این عبارات مونتاژی داریم؛ مثلا دوستی داشتیم که در موقع تشکر به جای  “قربون دستت” یا ” دستت درد نکنه” می گفت: “قربونت درد نکنه” که در عین حال هر دو عبارت را تحویل مردم داده باشد و حسابی از آن ها تشکر کرده باشد!

دوستی هم بود که به جای ضرب المثل: “حالا بگذار این را که زاییده ایم بزرگ کنیم” می گفت:” حالا بگذار این را که زیرش زاییده ایم بزرگ کنیم!” که تلفیق و مونتاژ بامزه ای بود از عبارت یادشده و تعبیر رایج “زیر بار چیزی زاییدن” به معنی برای کاری زحمت بی اندازه کشیدن!

از همین قبیل است مصراع های مشهوری که به طرز بامزه ای با هم مونتاژ می شوند؛ مثل: ” چرا عاقل کند کاری که باز آید به کنعان غم مخور!” که ترکیبی است از  دو مصراع بسیار مشهور ” چرا عاقل کند کاری که بازآرد پشیمانی” با “یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور”  و “تو مو می بینی و من ریزش مو!”

همچنین کسانی که گویا حوصله ندارند دو ضرب المثل معروف “شاهنامه آخرش خوش است” و “جوجه را آخر پاییز می شمرند” را جداجدا به کار ببرند از این صنعت ادغام و مونتاژ بهره می برند و می گویند: “شاهامه را آخر پاییز می شمارند” و کسانی که می خواهند در بیان ضرب المثل صرفه جویی کنند از جمله می گویند: “موش توی سوراخ نمی رفت سراغ خانه کدخدا را می گرفت!” که تلفیقی است از دو ضرب المثل هم مضمون و نزدیک به یکدیگر.

و باز از همین صنعت است تعبیر رایج “سر کسی را گول مالیدن” که مونتاژشده دو تعبیر  رایج “سر کسی را شیره مالیدن” و “کسی را گول زدن ” است.

تعبیرات بامزه ای مثل:”از جلو چشمم خفه شو” که ترکیبی است از “جلو چشمم گم شو” و “خفه شو” و “وقتی با من حرف می زنی دهنتو ببند” که آمیزه ای است از “وقتی با من حرف می زنی مراقب خودت باش” و “دهنت را ببند” را هم از همین قبیل می توان شمرد!

اما اصطلاح “زابلو” تعبیری است که جوان ها با ترکیب دو اصطلاح “ضایع” و “تابلو” ساخته اند و وقتی می خواهند بگویند طرف ضایع و تابلو است آن را به کار می برند! در برخی ادارات هم رایج است که وقتی کار را برای ناهارخوردن و نمازخواندن تعطیل می کنند می گویند “نیم ساعت برای ناهاز تعطیلیم” که “ناهاز” از ناهار+ نماز به وجود آمده است. تعبیر طنزآلود “سمیناهار” نیز که تلفیقی است از سمینار و ناهار و در مورد سمینارهای پرخرج و کم فایده به کار می رود نیز از همین وادی است.

اصطلاحات “سوبله” و “چوبله” نیز که از اعداد سه و چهار + دوبله به وجود آمده اند  و سه قلو و چهارقلو و پنج قلو  و…را نیز باید بر این فهرست افزود. توضیح اینکه “دوقلو” کلمه ای ترکی است متشکل از “دُق” که ماده فعل “دقماق” است به معنی زاییدن و “لو” که پسوند نسبت است. تداول فارسی زبانان این کلمه را ترکیبی از عدد “دو” تصور کرده و بر این قیاس آن را با اعداد سه چهار و پنج و …هم ترکیب می کند.

تفاوت اصطلاحاتی مثل سوبله و چوبله و سه قلو و چهارقلو و اصطلاحات مشابه با آن ها همچون “سوبلکس” که به قیاس “دوبلکس” ساخته شده و “سه لوکس” و “چهارلوکس” که از روی “دولوکس” پدید آمده اند، با سایر مواردی که به آن ها اشاره شد، این است که این اصطلاحات حاصل سوء تفاهم های زبانی هستند ، اما سایر اصطلاحات و تکیه کلام ها عامدانه و آگاهانه به وجود آمده اند.

به نظر می رسد این این قبیل ترکیبات مونتاژی در زبان رسمی فارسی نیز سابقه داشته باشد که نمونه معروف آن اصطلاح “نستعلیق” است. نستعلیق به خط  مشهور و زیبای ایرانی اشاره دارد که از دو خط “نسخ” و “تعلیق” تلفیق شده و در واقع واجد زیبایی ها و چشم نوازی های هر دو شیوه خوشنویسی  یادشده و مزایای اختصاصی این خط است. مصدر منحوت “صرافت” نیز تعبیر جاافتاده ای است که از سرهم کردن “سرافتادن” بر وزن مصدر عربی به وجود آمده است.

عبارت طنزآلود “ما را از مدرسه بیرون می رویم” نیز که حالت ضرب المثل به خود گرفته ترکیبی است از “ما از مدرسه بیرون می رویم” و “ما را از مدرسه بیرون کردند.” دهخدا در مورد این عبارت نوشته است:

طالب علمی را از مدرسه براندند و او رخت برگرفته می رفت. کسی از او پرسید: تو را چه رسیده است؟ گفت:…

این ضرب المثل در مواردی به کار می رود که کسی را علی رغم میلش از جایی اخراج کرده باشند و او نمی خواهد به این امر رسماً اذعان کند. تعبیر “او را خودکشی کردند” نیز از همین جنس است و در جایی به کار می رود که بخواهند بگویند کسی را کشته اند و قتل او را خودکشی وانمود کرده اند یا شاید او را وادار به خودکشی کرده اند!

آنچه گذشت تلفیق دو جزء کلامی یا دو تعبیر یا دو مثل بود. می توان ترکیباتی را تصور کرد که از چند بخش ساخته شده باشند؛ مثل تعبیر “شترگاو پلنگ” که  از سه جزء – با حذف واو های عاطفه- پدید آمده و با توجه به ظاهر زرافه که گویا تلفیقی از سه جانور یادشده است در مورد این حیوان به کار رفته است. این تعبیر در وجه کنایی بر ترکیب نامتناسب دلالت دارد.

این شیوه اصطلاح سازی تلفیقی در زبان های دیگر نیز وجود دارد و بسیاری از اصطلاحات رایج و متداول علمی و ادبی از همین طریق در آن زبان ها ساخته شده است.به نظر می رسد که این شیوه اصطلاح سازی  می تواند باب ظرفیت گسترده ای را در برابر زبان فارسی بگشاید و دلیلی ندارد که به حوزه اصطلاحات زبان مخفی و تعبیرات عامیانه  و طنزهای زبانی اختصاص داشته باشد. اصطلاح “برقاطیسی” که معادل “الکترومگنتیک” است برابرنهاد هوشمندانه ای است که به همین شیوه ساخته شده و خوشبختانه از طرف اهل فن پذیرفته نیز شده است.

این شیوه اصطلاح سازی علاوه بر اینکه از ظرفیت اشتقاقی بالایی برخوردار است و می توان صیغه های متنوعی را از آن ها به دست داد، به گونه ای است که موجب فراموش شدن ریشه و منشا اشتقاق نیز نمی شود و از این لحاظ از اصطلاحاتی که از حرف سرنام تشکیل شده؛ از قبیل پهپاد (پرنده هدایت پذیر از دور) قابل قبول تر می نماید. یقیناً اهل فضل اگر این شیوه را به جد بگیرند خواهند توانست ده ها اصطلاح تازه و کارا و در عین حال موجز را از این طریق به زبان فارسی هدیه بدهند و بر گنجینه اصطلاحات زبان بیفزایند.

نقد و تكمله‌اي بر سراچۀ آوا و رنگ
محمّدرضا تركي*

چكيده:
سراچۀ آوا و رنگ به عنوان يك متن درسي در زمينۀ خاقاني‌شناسي كه به همّت يك مركز علمي و دانشگاهي(سازمان سمت) منتشر شده و مورد توجّه گروه‌هاي علمي و استادان و دانشجويان خاقاني‌پژوه و علاقه‌مندان به ادب فارسي قرارگرفته، اثري است از هر لحاظ قابل بحث و بررسي.از رهگذر بررسي اين اثر مي‌توان علاوه بر روشن كردن فراز و فرودها و نقاط ضعف و قوّت آن، دريچۀ وسيعتري بر نقد متون دانشگاهي گشود و ضمن رفع نواقص علمي متن بر ارزش علمي و سودمندي آن افزود؛ به گونه‌اي كه استادان و دانشجوياني كه اين اثر علمي و دانشگاهي را به عنوان  متن درسي خود برگزيده‌اند بتوانند در فضايي عالمانه‌تر در مورد دقايق و پيچيدگي‌هاي شعر خاقاني سخن بگويند.
در اين مقاله ضمن معرفي كتاب و ذكر مهمّ‌ترين ويژگي‌هاي آن، ديدگاه‌هاي شارح در مورد شماري از ابيات خاقاني مطرح شده و مشكلات ابيات مزبور گشوده شده است.

به خواندن ادامه دهید

آرمان شهرها همیشه در آسمان یا در جابلقا و جابلسا یا عالم هورقلیا نیستند. آرمان شهرها همیشه در گذشته های درپیوسته به اسطوره ها یا آینده های نادیده شکل نمی گیرند. خیلی از آرمان شهرها در روی همین زمینی که ما به روی آن می گذریم پدید می آیند!
تاریخ تفکر ما همواره با این آرمان شهرهای دروغین و راستین درآمیخته بوده است. خیلی وقت ها صاحبان تفکر برای اینکه نشان دهند اندیشه آن ها زمینه تحقق بیرونی دارد و رسیدنی و مقدور است، آرمان شهرهایی را فراروی مردم قرار می دهند که در سرزمینی دیگر بر اساس تفکر آن ها به وجود آمده است.گزارش هایی که اینان از سرزمین آرمان های خودشان می دهند، البته، همیشه واقعی نیست و با مبالغی مبالغه توام است و گاهی هم در تضاد کامل با واقعیت موجود است.
شاید اولین آرمان شهر، از این دست، در گذشته ما “مازندران” شاهنامه باشد؛ سرزمینی که نماد یک تفکر است؛ تفکر دیوان و خدایان فراموش شده قوم ایرانی که اهریمن با زمزمه آن در گوش کاووس می خواهد او را بفریبد و با درمیان نهادن زیبایی های آن او را به همان تفکر فرابخواند:
که مازندران شهر ما یاد باد
همیشه بر و بومش آباد باد

که در بوستانش همیشه گل است
به کوه اندرون لاله و سنبل است

هوا خوشگوار و زمین پرنگار
نه گرم و نه سرد و همیشه بهار…

سراسر همه کشور آراسته
ز دیبا و دینار وز خواسته

بتان پرستنده با تاج زر
همه نامداران به زرین کمر

آرمان شهر دیگر از این دست در روزگار ساسانی هندوستان است که تصور می کنم بیش از همه برای مانوی ها سرزمین حکمت و معرفت است و بر اساس همین تفکر کسانی چون برزویه طبیب برای یافتن حکمت هندوستانی به آن سرزمین راهی می شوند.این اندیشه تا عصر صفوی هم ادامه دارد و بسیار کسان برای شناختن و دیدن این سرزمین شگفتی ها راه سفر در پیش می گیرند؛ و البته بسیاری نیز سرانجام خسته و سرخورده آن دیار را “هند جگرخوار” می نامند و دست از پا درازتر برمی گردند یا در همان جا می مانند و جان می سپارند!
بعد از اسلام و پیدایش نهضت ترجمه و گسترش تفکر یونانی این سرزمین است که به عنوان آرمان شهر اندیشه و تفکر مطرح می شود و کم کم افسانه هایی به وجود می آید که آب و هوای خاک یونان را مناسب با رویش تفکر معرفی می کند و از کاروان هایی سخن می گوید که تا قدم به خاک یونان می گذارند افکار فلسفی به ذهن آنان هجوم می آورد و وقتی از آن سرزمین بیرون می روند همه آن اندیشه ها را از یاد می برند!
در روزگار اموی شام و دمشق تبدیل به سرزمین رویاها می شود و در خلافت عباسی بغداد به شهر هزار و یک شب های اسراآمیز مبدل می شود.با پیدایش تفکر اسماعیلی، مصر و قاهره که پایتخت خلافت فاطمی است، می شود آرمان شهر شگفت انگیز داعیان اسماعیلی! نگاه کنید به آنچه ناصرخسرو در مورد پایتخت فاطمیان و عزت و اقتدار و رفاه مردم آن در سفرنامه و دیوان خود نوشته تا نقش نگاه ایدئولوژیک در آفریدن یک آرمان شهر زمینی را به وضوح ببینید!
وقتی در گذر تاریخ به اواخر قاجاریه می رسیم، “شهر فرنگ” با همه شگفتی های آن و از همه رنگ بودنش آرمان شهر منورالفکرهای ما را پدید می آورد!
با شیوع اندیشه های شیوعی و مارکسیستی این آرمان شهر از شهر فرنگی که عمدتا انگلیس و فرانسه است، به شوروی جای می پردازد و شاعران ما از سرزمینی سخن می گویند که خروس آگاهی و بیداری در آن خوانده و از خشک آمدن کشت خویش در کنار کشت همسایه که ظاهرا همان همسایه شمالی و همان آرمان شهر زمینی است نغمه سرمی کنند!
در این روزگار، گروه های مختلف مارکسیست بسته به سلایق و تفکراتشان با توصیفات مبالغه آمیز فراوان گاه شوروی و گاه چین را به عنوان این آرمان شهر معرفی می کنند و گاه حتی کشورهای بیچاره ای چون آلبانی به عنوان آرمان شهر عدالت و بهشت زمینی طبقه کارگر توسط برخی نحله های سیاسی مطرح می شود!
علی رغم اصرار و ابرام گروه های چپ بر این آرمان شهرها و با آنکه هزارها تن از آنان بر سر این رویا جان می سپارند یا به زندان و شکنجه و آوارگی و تبعید و..تن درمی دهند، حوادث بعدی، از جمله فروپاشی شوروی، توهمی و دروغین بودن این آرمان شهرها را برسر بازار جار می زند!
اما اخیراً برخی از متفکران ما از قبیل مصطفی ملکیان کشورهای اسکاندیناوی را به عنوان آرمان شهر عقلانیت و معنویت مطرح کرده اند…و این ماجرا همچنان ادامه دارد!